سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه با همکاری مجله‌ی گیلگمش، نشر نوسده و خانه‌ی اندیشمندان علوم انسانی، در نشستی با حضور گروهی از کنشگران گردشگری و میراث فرهنگی به معرفی «میراث جهانی چغازنبیل؛ ناگفته‌های زیگورات» پرداخت. در این نشست از توانمندی‌های پنهان آن و همچنین کم‌توجهی‌ها و بی‌مهری‌ها به تاریخ نخستین اثر تاریخی ایران که در یونسکو ثبت جهانی شد، سخن به میان آمد و کتاب «بارقه کائنات: نگاهی بر میراث جهانی چغازنبیل» نوشته کامیار عبدی، باستان‌شناس، معرفی شد.
کامیار عبدی، باستان شناس و نویسنده، در آغاز این نشست با اشاره به مشکلی که در تاریخ‌نگاری ایران باستان وجود دارد و به پایان دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی مربوط می‌شود، گفت: ایرانیان تا دوره‌ی ناصر الدین‌شاه آگاهی چندانی درباره‌ی تاریخ ایران نداشتند. تا جایی که حکمرانان آن دوره هم بیشتر کیانیان و پیشدادیان که اساتیر ایران باستان بودند را نیای خود عنوان می‌کردند. از نیمه دوره ناصرالدین شاه ایران‌شناسی رواج پیدا کرد و پای باستان‌شناسان به شوش باز شد. حتی آگاهی‌های با ارزشی بر پایه منابع بین‌النهرینی و کتاب‌های بسیاری درباره‌ی ایران باستان منتشر شد. دانش‌آموختگانی که در ایران کار می‌کردند به مرور با دوره‌های تاریخی ایران آشنا می‌شوند. در نتیجه‌ی همین آگاهی‌ها بود که دانش‌آموختگان متوجه وجود تمدن ایلامی که پیش از هخامنشیان زیست داشتند شدند.
نویسنده کتاب «بارقه کائنات: نگاهی بر میراث جهانی چغازنبیل»، با پیش‌کشیدن این پرسش که چرا انجمن مفاخر ملی و در آغاز دوره پهلوی یکم، با اینکه از تمدن ایلامی آگاهی داشتند بر آغاز تاریخ از دوره هخامنشی پافشاری داشتند؟ افزود: در آن دوره ویژگی‌های ارزشمندی همچون کوروش شهریار هخامنشی که شناخته شده و محبوب بود را پیش روی خود قرار دادند. البته به وجود اقوام «ماد» و «ایلامی» که پیش از هخامنشیان زیست داشتند هم، اشاره‌ای گذرا کردند.
وی ادامه داد: در نتیجه کم‌توجهی و کمبود محتوا و رمزگشایی نکردن از منابع، گاهی شاهد دست‌یازی به مفاخر ملی و مصادره گوشه‌هایی از تاریخ ایران از سوی کشورهای همسایه هستیم. همچنان که بایسته است همه‌ی ما از جان و دل برای نگاهبانی از تاریخ ایران بکوشیم، دولت نیز باید با بهره‌گیری از دیپلماسی فرهنگی خود، از هویت ملی و فرهنگی ایران پشتیبانی کند.
عبدی افزود: از این رو بود که من برای آنکه تاریخ دوره ایلامی تا این اندازه ناشناخنه نماند، سخن گفتن درباره ایلامیان را در سطح دانشگاه و مکان‌های تخصصی فرهنگی مطرح کردم تا همگان با دوره‌ی درخشان ایلامی بیشتر آشنا شوند و کتاب «بارقه کائنات: نگاهی بر میراث جهانی چغازنبیل» برآیند این کوشش بود.
وی در پایان گفت: چغازنبیل با شکوه‌ترین اثر ایلامی است و از دید فرهنگی و باستان‌شناسی اهمیت دارد. چغازنبیل تنها پنجره رو به مذهب ایلامیان به‌شمار می‌رود. چغازنبیل همچنان توانمندی پژوهش برای روشن‌شدن نقطه‌های تاریک را دارد و پژوهش درباره چغازنبیل به گسترش دانش ما درباره‌ی ایلامیان کمک می‌کند.
عاطفه رشنویی، مدیر پایگاه جهانی چغازنبیل و هفت‌تپه، دیگر سخنران نشست با عنوان اینکه، گلایه دارم، گلایه از اینکه چرا هیچ‌یک از متولیان دولتی در این برنامه حضور نداشتند تا بشنوند کنشگران خوزستان درباره چغازنبیل، نخستین اثر میراث جهانی کشور، چه درخواست‌هایی دارند، گفت: چغازنبیل به عنوان میراث جهانی برخلاف دیگر میراث جهانی کشور، کمترین بازدیدکننده را دارد، چون کمتر شناخته شده است. این درحالی است که چغازنبیل آن اندازه راز سر به مُهر دارد که اگر از همین امروز دست به‌کار شویم شاید صد سال آینده بتوانیم پاسخ برخی از پرسش‌ها را بدهیم.
وی افزود: این اثر را به عنوان فخر آجری جهان می‌دانند. من چند سال پیش که همکاری خودم را با این مجموعه آغاز کردم هر روز دقت می‌کردیم ببینیم چند تَن از سایت میراث چغازنبیل بازدید کرده‌اند، امروز هنوز هم این کار را می‌کنیم و می‌بینیم که این اثر کم بازدیدترین سایت جهانی ایران است. چون هنوز نتوانسته‌ایم برای جامعه‌ی بهره‌مندان (: ذی‌نفعان) برآیند علمی و اقتصادی به وجود بیاوریم و معرفی درستی از آن داشته باشیم. همه‌ی کمبودها موجب شده تا نتوانیم برای آن کاری کنیم. این میراث برای همه است و همه حق دارند از آن بهره‌مند شوند.
مدیر پایگاه جهانی چغازنبیل در ادامه گفت: حلقه مفقوده ما در گردشگری به ویژه در خوزستان این است که به اندیشه‌ی مدیریت مقصد نرسیده‌ایم. هیچ‌گاه در کنار این میراث جهانی به فکر تفریح مردم و محتوای دیجیتال یا چیزهای دیگر نبوده‌ایم تا گردشگری که ۲۵ کیلومتر باید از جاده‌ی فرعی بپیچد تا به چغازنبیل برسد، از این تغییر مسیر خوشحال باشد. ۶۴۰ هکتار عرصه‌ی خشت‌وگِل و سراسر میراث داریم که باید دست به دست هم برای بالا بردن آگاهی همگانی و معرفی آن بکوشیم.
از این‌رو در نظر داریم تا در چغازنبیل برنامه «از غروب تا طلوع» را اجرا کنیم و امیدواریم با ایجاد زیرساخت‌های بازدید در شب، بتوانیم تا ۴۵ روز آینده آن را اجرایی کنیم.
مجتبی گهستونی، خوزستان‌پژوه و کنشگر میراث‌فرهنگی و گردشگری در این نشست از گنجینه‌های طبیعی در منظر میراث جهانی چغازنبیل سخن به میان آورد و با اشاره به اینکه چغازنبیل تنها یک سازه‌ی باستانی نیست، بلکه بهشتی محیط‌زیستی گرداگرد خود دار، گفت: تنها میراث‌فرهنگی در محدوده‌ی شهرستان شوش نبود که موجب نخستین کاوش‌های باستان‌شناسی در شوش شد. بلکه میراث طبیعی این کهن‌شهر و به‌ویژه توانمندی‌های نهفته در آن موجب شد تا نخستین اداره‌ی محیط زیست خوزستان هم در شوش شکل بگیرد. خوزستان توانمندی چشمگیری در جذب گردشگر هدفمند برای پژوهش و تولید محتوا بر روی جلوه‌های طبیعی پیرامون چغازنبیل دارد. از همین‌رو گستره‌ی حفاظت‌شده کرخه از سال ۱۳۴۹ خورشیدی، در مجموعه‌ی مناطق چهار گانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران جای گرفت. ذخایر ارزشمند جنگل ملی کرخه، از مهمترین میراث طبیعی هستند که پیرامون مثلت جهانی جای دارند.
وی افزود: پارک ملی کرخه، منطقه حفاظت‌شده کرخه در باختر شوش جای گرفته است. برخی از گونه‌های گیاهی این منطقه گز، پده، سریم، جاز، بید، لگجی، استبرق، مرغ، شبدر است و پوشش جنگلی غالب را گیاه گز تشکیل می‌دهد. برخی از گونه‌های جانوری این منطقه گوزن زرد ایرانی، رودک عسل‌خوار، گرگ، گربه جنگلی، گراز، گربه وحشی، اردک مرمری، حواصیل زرد، لیکو خوزی، لیکو معمولی، میوه‌خور و … هستند. همچنین از گونه‌های خزنده منطقه حفاظت‌شده کرخه می‌توان به لاک‌پشت برکه‌ای، لاک‌پشت فراتی، مار آبی، گرزه مار، مار جعفری و… اشاره کرد.
منبع آبی منطقه رودخانه کرخه است که در میان جنگل جریان دارد. البته نهرها و زهاب‌های پیرامون نیز از منابع آبی منطقه به‌شمار می‌روند. وابستگی گاومیش به آب رودخانه و بهره‌گیری از جنگل برای علف‌خواری گاومیش و گاو، مردم بومی را به این منطقه وابسته کرده است، به‌گونه‌ای که بخش چشمگیری از درآمد اهالی از راه بهره‌برداری از این منطقه به‌گونه‌ی مستقیم و غیر مستقیم به دست می‌آید. نکته مهم اینکه تا دهه‌ی ۳۰ خورشیدی دسته‌های ۳ تا ۵ تایی شیر ایرانی در این منطقه زندگی می‌کردند. باید گفت میراث طبیعی پیرامون چغازنبیل رخش خوزستان به شمار می‌روند.
پارک ملی، پناهگاه و منطقه حفاظت شده دز، همچنین جنگل‌های دز با درازای نزدیک‌به ۱۵۰ کیلومتر از سردار آباد-دزفول آغاز و در امتداد رودخانه دز به‌سوی جنوب تا عنافچه نزدیک اهواز ادامه دارد. مساحت منطقه نزدیک‌به ۱۷۵۳۳ هکتار است و پارک ملی آن ۴۱۰۰ هکتار گستردگی دارد. جنگل‌های یادشده تنها برجای‌مانده‌ی جنگل‌های نیمه گرمسیری در کشور ایران است که در گونه‌ی خود بی‌مانند هستند. درختان «پده» و «گز» و درختچه‌های «سریم»، «جاز»، «تمشک»، «استبرق»، «کهورک» و «لگجی»، «یونجه» و «گرامینه» بخشی از تنوع گیاهی منطقه به‌شمار می‌رود. جنگل دز زیستگاه اصلی جانوران بسیاری در جلگه خوزستان است که مهمترین آنها گوزن «زرد ایرانی» است که از گونه‌های نادر ایران و جهان به به‌شمار می‌رود.
آیا ساکنان شهر دوراونتاش، گوزن را می‌شناختند؟ گوزن زرد ایرانی پستانداری از خانواده گوزن است. گمان می‌رفت که نسل گوزن زرد ایرانی از میان رفته باشد، تا اینکه در دهه‌ی ۱۹۵۰ گله‌ای از آن در خوزستان دیده شد. اینک گله‌هایی از گوزن زرد ایرانی به زادگاه نخستین خود در زیستگاه‌های پارک ملی و منطقه حفاظت شده کرخه و پارک ملی و منطقه حفاظت شده دز، زیر نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان بازگشته‌اند. افزون‌بر آن گونه‌های جانوری با ارزشی مانند پرندگانی چون «بلبل خرما»، «لیکو»، «دوراج» و … در منطقه زندگی می‌کنند. از پستانداران ارزشمند نیز منطقه «رودک عسل‌خوار» و «گربه جنگلی» را می‌توان نام برد.
این کنشگر میراث فرهنگی ادامه داد: خوزستان با دارا بودن ویژگی‌های آب‌وهوایی، از دیرباز تاکنون، جایگاه ایل‌ها و تیره‌های گوناگون بوده است. در گستره‌ی جغرافیایی پیرامون چغازنبیل هم، اقوام گوناگون در درازای سده‌ها و دوره‌ها به ایفای نقش پرداخته‌اند. طبیعت پیرامون چغازنبیل در نوع کوچ‌گردی و حتا یکجانشینی تاثیرگذار بوده و شیوه‌ای از زندگی را از دیرباز به وجود آورده است که در رابطه با اقلیم و همسان با آن، سازگاری دارد. این اجتماع بیشتر با فعالیت‌های کشاورزی و دامداری و روابط بسیار نزدیک خانوادگی روشن می‌شود. پیوندهای شخصی میان اعضای این جامعه هم بسیار نیرومند است و الگوهای رفتاری سنتی بر این پیوندها حاکم است. شیوه‌ی زندگی مردم بیشتر غیر رسمی است و آداب و آیین‌ها به ندرت دگرگون می‌شوند. در این جامعه خانواده نهاد کانونی است که در روستاها و دیگر نشیمن‌گاه‌های چغازنبیل سکونت داشتند.
آرش نورآقایی، پژوهشگر گردشگری و مدیرمسوول مجله تخصصی گیلگمش، در سخنان خود با موضوع «اهمیت تولید محتوا برای میراث جهانی» گفت: اگر درباره تاریخ خشت و آجر جهان سخن بگوییم چغازنبیل حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد، اثری که با دیرینگی ۳۲۰۰ ساله خود، چکیده تاریخ است.
وی افزود: ما در تولید محتوا لکنت داریم. با وجود اینکه ایران پس از انقلاب تا ۲۵ سال هیچ اثری را در یونسکو ثبت نکردیم، باز هم رتبه‌ی خوبی داریم و در جایگاه دهم جهان ایستاده‌ایم. برخی این گزاره را با رتبه‌ی دهم گردشگری ایران اشتباه می‌گیرند، درحالی که چنین برداشتی نادرست است چرا که آثار ثبت جهانی‌شده‌ی ما، هنوز منبع گردشگری هستند و به جاذبه‌ی گردشگری تبدیل نشده‌اند.
کاستی‌های ما در تولید محتوا تنها به شوند ضعف در بخش گردشگری نیست، بلکه بخشی از آن به خاطر نداشتن گفتمان در جهان است، ما بلد نیستیم خودمان را در جهان معرفی کنیم. در سطح‌بندی‌ها و رده‌بندی‌های جهانی از هیچ استوره‌ی ایرانی سخن گفته نمی‌شود و همین ناشناخته ماندن است که امروزه اهمیت تولید محتوا را بیشتر می‌کند.
نورآقایی چغازنبیل را اثر بسیار ارزشمند ایران و پایداری آن را بیانیه‌ای سیاسی عنوان کرد و افزود: این بنا در زمان خود، یعنی ۳۲۰۰ سال پیش ۵۲ متر بلندا داشته است. درحالی که بلندترین ساختمان در دوره قاجار، شمس‌العماره (در کاخ گلستان) با ۳۵ متر بلندا بوده است. به گمانم آندره گدار است که چغازنبیل را جادوی آجرکاری ایرانی می‌داند. حال برای اینکه چنین مکان پراهمیتی به مقصد گردشگری تبدیل شود، به تولید محتوایی درخور با آن نیاز داریم. یکی از محتواهایی که درباره چغازنبیل باید تولید شود ویژگی چندگانگی فرهنگی (مولتی کالچرال) بودن آن است. با خودتان فکر کنید چرا تیم بارسلونا مهم است؟ حتماً که به خاطر ستاره‌هایش نیست، این باشگاه فوتبال این نکته را مدنظر قرار داده است که حتماً از همه فرهنگ‌ها نمایندهای در باشگاه خود داشته باشد از این‌رو است که بارسلونا خود را فراتر از اسپانیا می‌داند. همیشه این پرسش را دارم چرا جاده ابریشم از میان تمام راه‌ها در جهان مطرح‌تر است؟ به باور من چون چندگانگی فرهنگی در آن وجود داشته است و این نکته مهمی است که در تولید محتوا باید به آن توجه کنیم.
وی با عنوان اینکه آنچه باعث می‌شود مردم به این میراث دل‌بسته شوند، مطالعه است، گفت: به خاطره‌ی جمعی خود برگردید. درباره آثار جهانی ایران چند کتاب نوشته شده است؟ نه اینکه نباشد، منظور من کتاب‌های همه‌فهم است. سهم کویرهای ایران که بخش‌هایی از آن هم ثبت جهانی شده است، تنها ۵ کتاب است؛ کویرهایی که گذر از آنها مهمترین کار «سون هدین»، کاوشگر، جغرافیدان و سفرنامه‌نویس سوئدی، بوده است. یا درباره باغ ایرانی چقدر کتاب تولید شده است؟ تا درباره‌ی اثری کتاب تولید و نوشته نشود مشکل حل نمی‌شود.
محمد یاری، در نشست میراث جهانی چغازنبیل؛ ناگفته‌های زیگورات، با عنوان «جست‌وجو در سرزمین خدایان در هر مکان و زمان» گفت: در مرکز شهر، بزرگترین نیایشگاه که همان زیگورات است، جای دارد. زیگورات چغازنبیل در دو مرحله ساخته شده است. در گام نخست تنها یک حیاط مربع با اتاق‌هایی در پیرامون حیاط بوده است. ورودی این اتاق‌ها به حیاط مرکزی باز می‌شدند. در مرحله دوم، ورودی‌های اتاق‌ها را بستند و طبقه‌های دوم، سوم و چهارم را به صورت حجم‌های توپُر خشتی از کف حیاط مرکزی ساختند. پی هر سه اشکوب بر حیاط مرکزی قرار دارند. راه دسترسی به اتاق‌هایی که پیش‌تر ورودی آن از حیاط مرکزی بود، نیز از سقف اشکوب نخست و با کمک پلکان بوده است. بر روی اشکوب چهارم نیز، نیایشگاهی شکوهمند را ساختند.
احتمالاً زیگورات در زمان رونق شهر، نزدیک‌به ۵۲ متر بلندا داشته که شوربختانه امروز تنها دو طبقه و نیم از آن به بلندای ۲۵ متر از سطح زمین برجای مانده است.
وی ادامه داد: آفرینش تصاویر پانوراما که دارای نمایش جذاب و واقعی از سایت‌های باستانی است، گونه‌ای مستندسازی علمی و دقیق به‌شمار می‌رود. پایگاه جهانی چغازنبیل در همین راستا با دیجیتالی کردن نمایش‌ها و ایجاد محتوای‌های گرافیکی می‌کوشد دسترسی آسان و رایگان را به همه دلبستگان به این مجموعه تاریخی فراهم کند. در پروژه‌ی بازدید مجازی پایگاه جهانی چغازنبیل شرکت میراث آرکا با بهره‌گیری از ابزارهای دیجیتالی همه‌ی فضاهای شهر باستانی دورانتاش را به صورت پانوراما عکاسی و در پایان سامانه بازدید مجازی این پایگاه را فراهم کرده است.
یاری افزود: در این سامانه بازدیدکننده می‌تواند به‌گونه‌ی مجازی به واقعیت موجود در این محوطه پی ببرد. افزون‌بر این باستان‌شناسان و پژوهشگران با چنین راهکارهایی، می‌توانند در آینده بدون حضور در سایت، همه‌ی بخش‌های محوطه را با جزئیات دقیق و سه‌بعدی ببینند و تحلیل‌های خود را با کمک این تصاویر به خوبی انجام دهند. آفرینش تصویرهای پانوراما که دارای نمایش جذاب و واقعی از سایت‌های باستانی است، گونه‌ای مستندسازی علمی و دقیق هستند و از مهمترین ویژگی‌های این روش، می‌توان کیفیت بالا و مشاهده دقیق را برشمرد که به همین علت بازدیدکننده می‌تواند با ریزبینی فضاها را ببیند و با بهره‌گیری از حرکت چرخشی ۳۶۰ درجه‌ی آن، به خوبی با ویژگی‌های محوطه‌ها آشنا شود.
نظر شما