به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، امروز، دوشنبه 13 شهریور ماه  روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی نامگذاری شده است. ابوریحان یکی از بزرگترین منجمان، دانشمندان و فلاسفه ایرانی جهان اسلام بود و آثار متعددی را نیز از خود بر جای گذاشت.

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی، حکیم، ریاضیدان، جامعه‌شناس، مورخ و از شخصیت‌های برجسته فرهنگ و تمدن اسلامی است.‏ وی در رشته‌های مختلفی مانند ریاضیات، نجوم،‌ تاریخ، هیات، داروشناسی و بررسی عقاید و ادیان اقوام و ملل تخصص یافت و کتاب‌های پژوهشی مختلفی را نیز از خود بر جای گذاشت که «الآثار الباقیه» و «قانون مسعودی» از آن جمله‌اند.

ابوریحان در سن 63 سالگی فهرستی از آثار خود را تهیه کرد که در آن زمان 113 اثر بود اما وی در 14 سالی که بعد از این فهرست‌نویسی عمر کرد آثار دیگری هم نوشت که در فهرست اولیه گنجانده نشده‌اند. 

ابوريحان حتی در سال‌های پایانی عمر خویش و زمانی که بینایی و شنوایی بسیار ضعیفی داشت به نگارش کتاب و کسب دانش‌ ادامه داد و آثار متعددی از خود بر جای گذاشت. برخی مجموع آثار وی را تا بیش از 150 اثر هم عنوان کرده‌اند.

ترجمه کتاب از زبان سانسکریت به عربی بخش دیگری از فعالیت‌های ابوریحان بود. علاوه بر این ترجمه‌ها نامه‌نگاری‌های وی با ابوعلی‌سینا، دانشمند هم عصر وی اهمیت زیادی دارد.

شاید بتوان کتاب «التفهیم» را شناخته‌شده‌ترین اثر ابوریحان در سطح جهانی دانست. این نوشتار به عنوان قدیمی‌ترین کتاب ریاضی و نجوم فارسی نامزد ثبت به عنوان اثر جهانی شناخته شد؛ کتابی که قرن‌ها یکی از کتاب‌های درسی برای تدریس رشته ریاضیات و نجوم بود. این کتاب که به زبان فارسی نوشته شده بود با تصحیح علامه جلال‌الدین همایی در ایران منتشر شده و ابوریحان در آن برخی از واژگان پارسی را جایگزین کلمات تازی کرده است.

«آثار الباقیه» با عنوان کامل «الاثار الباقیه عن قرون الخالیه» اثری است که ابوریحان آن را در بیست سالگی نوشته و می‌توان آن را نوعی مطالعه تطبیقی تقویم‌های فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون و شناختنامه زمان و تاریخ دانست. وی در این کتاب علاوه بر توضیح سال‌های گوناگون از جمله سال خورشیدی، قمری و ایرانی، تاریخ‌های مهمی مانند طوفان نوح، تاریخ خوارزم، هجرت، تاریخ یزدگردی و تاریخ اسکندر را شرح داده و از علومی مانند ریاضیات و نجوم هم بهره گرفته است. اکبر داناسرشت این کتاب را به فارسی برگردانده و انتشارات انجمن آثار ملی آن را در سال 1353 منتشر کرده است.

وی کتابی هم در حوزه اخترشناسی نوشت که با نام «اسطرلاب» منتشر شد و در آن ابزارهای اخترشناسی مختلفی که تا زمان ابوریحان بیرونی مورد استفاده قرار گرفته بودند تشریح شده‌اند. وی در این کتاب روشی برای محاسبه شعاع زمین ارایه می‌کند. اسطرلاب‌ها از ابزارهایی هستند که در نجوم و طالع‌بینی قدیم کاربرد فراوانی داشتند و در نجوم رصدی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. 

«سدس» عنوان کتاب دیگری از وی در حوزه نجوم است که برای رصد گذر نصف‌النهاری خورشید نوشته شد. وی کتاب‌های فراوانی درباره نجوم نوشته که سبب شده نام وی به عنوان یک اخترشناس شناخته شود.

ابوریحان بیرونی پا را فراتر از این علوم گذاشته و در اثری به نام «تحدید» درباره تعیین مختصات جغرافیایی توضیحاتی می‌دهد و روش تعیین جهت قبله را مشخص می‌کند. این کتاب یکی از آثار ابوریحان است که به قلم احمد آرام به فارسی ترجمه شده است.

وی آثار دیگری هم در حوزه‌های مختلف علمی مانند چگالی‌ها، سایه‌ها و هندسه نوشته و از همین رو «دانشنامه علوم چاپ مسکو»، ابوریحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده ‌است.

«ماللهند» یکی از مطرح‌ترین آثار ابوریحان است؛ اثری که درباره فرهنگ و گذشته هند نوشته شده و در آن می‌توان درباره مسایل مختلفی مانند دین، فلسفه، قانون‌های ازدواج، عقاید، رسوم و فلسفه مردم اطلاعاتی به دست آورد. برخی این اثر را همچنان مرجع معتبری برای هندشناسی می‌دانند. 

ابوریحان در نگارش این کتاب دشواری‌های زیادی را تحمل کرد و مجبور شد مدت‌ها زمان صرف کند تا اعتماد دانشمندان هندی را به خود جلب کند. منوچهر صدوقی و اکبر داناسرشت دو مترجمی هستند که این اثر را به فارسی ترجمه کرده‌اند.

وی کتابی هم در علم داروشناسی و با عنوان «صیدله» نوشته است. در این اثر حدود 720 گیاه دارویی معرفی شده‌اند و ابوریحان نام این گیاهان را به چندین زبان مختلف در متن آورده است. وی با ذکر نام هر گیاه، خواص دارویی و مکان رویش آن‌ها را نیز ذکر کرده و از ویژگی‌های «صیدله» این است که با مطالعه این کتاب می‌توان با چهره‌های علمی و ادبی زیادی آشنا شد که برخی از آن‌ها فقط به واسطه ابوریحان شناخته شده‌اند.

دستاوردهای علمی ابوریحان به قدری زیاد است که در یک نوشتار گرد هم نمی‌آیند. او تا آخرین لحظات عمر دانش آموخت و نقش زیادی در پیشبرد علم داشت. تسلط و علاقه وی به علوم مختلف و آَشنایی وی با زبان علمی آن روز که عربی بود سبب شد وی آثار ماندگار زیادی را از خود به جای بگذارد که برخی از آن‌ها همچنان ماندگارند، هرچند هنوز به طور کامل در ایران شناخته نشده‌اند.

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در شهریور سال 342 خورشیدی در خوارزم به دنبا آمد و بسیاری از منابع در گذشت او را در 22 آذر 427 در غزنین و برخی منابع مصادف با 26 آذر اعلام کرده‌اند.