«الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراءء (س)»، به‌عنوان دایرةالمعارفی کامل و جامع درباره حضرت زهرا (س) راه پژوهش در این زمینه هموار می‌سازد. این کتاب به سه بخش اصلی حضرت زهرا (س) قبل از این عالم، در این عالم و بعد از این عالم تقسیم شده است. بخش «قبل از این عالم» به سه دسته حدیث مربوط به آغاز خلقت نورانی آن حضرت در کنار چهارده معصوم (ع)، هزاران سال قبل از خلقت آدم (ع) و کیفیت خلقت آن حضرت اختصاص دارد. در بخش «در این عالم» به مراحل زندگی حضرت زهرا (س) از ولادت تا شهادت و مسائل جانبی آن پرداخته شده است. بخش«بعد از این عالم» هم به جلالت و عظمت آن حضرت در قیامت، حضور فاطمه زهرا (س) در کنار پیامبر (ص) در روز محشر، بیان مظلومیت امام حسین (ع) توسط حضرت زهرا (س) در قیامت، شفاعت آن حضرت در قیامت و مقام عظمت حضرت زهرا (س) در بهشت تقسیم می‌شود.
در این ایام که با روزهای شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) مقارن است، با حجت‌الاسلام محمدباقر انصاری فرزند مرحوم اسماعیل انصاری زنجانی به گفت‌وگو نشستیم تا با تلاش‌های این زهراپژوه معاصر و کتاب «الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراءء (س)» بیشتر آشنا شویم:
ــ مجموعه 25 جلدی «الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء» پروژه عظیمی است که قطعاً مرحوم پدرتان زمان بسیاری صرف نگارش آن کرده‌اند. از تحقیق تا تألیف این کتاب، چند سال زمان سپری شد؟
مرحوم پدرم (حاج اسماعیل انصاری زنجانی) 20 سال از عمر خود را صرف نگارش این مجموعه کرد. این کتاب از نخستین بار که در سال 1386 به چاپ رسید، تاکنون سه مرتبه تجدید چاپ شده است.
ــ گفته شده است که ایشان از 30 هزار جلد کتاب در نگارش این آثار استفاده کرده‌اند. روش جمع‌آوری و گردآوری اطلاعات این کتاب‌ها به چه صورت بود؟
مرحوم انصاری هر نوشته، مطلب و کتابی را که درباره حضرت زهرا (س) وجود داشت، جمع‌آوری و سپس بر اساس موضوع دسته‌بندی کرد که حاصل آن این کتاب شد. البته مسائل تحلیلی روز که در این منابع وجود دارد را کنار می‌گذاشت و از کتب حدیث، تاریخ و کتاب‌هایی که به عنوان منبع معرفی می‌شوند، استفاده می‌کرد.
برای شناسایی کتاب از راه‌های متعددی می‌توان وارد شد. اولاً نسخ خطی و کتاب‌های چاپی هر کدام یک نوع جست‌وجو دارند. همچنین از طریق عنوان کتاب می‌توان با جست‌وجو در مجموعه‌هایی که فهرست کتاب هستند و یا فهرست کتابخانهها، به روش‌های مختلف به عناوین آثاری درباره حضرت زهرا (س) دسترسی پیدا کرد. مرحوم انصاری بسیاری از آثار را از این روش یافت. در ثانی از کتاب‌ها و سخنان برخی مؤلفان، کتاب‌های دیگری پیدا می‌شود. ایشان از این راه‌ها هم استفاده کرد و سعی بر آن داشت که هیچ کتابی از قلم نیفتد.
ــ آیا همه کتاب‌ها در ایران موجود بود؟
خیر. مرحوم پدرم برای تهیه کتاب‌ها سفری به ترکیه و هند داشت. علاوه بر آن از طریق اینترنت با برخی از کتابخانههای آلمان و ... ارتباط برقرار کرد و از طریق آنها به عکس بسیاری از نسخه‌ها دسترسی یافت و آنها را مورد استفاده قرار داد.
ــ مرحوم انصاری در این 20 سال فقط روی این کار تمرکز داشت؟
تقریبا تمام زمان و همّ و غمّ پدرم در این مدت نگارش این مجموعه بود به گونه‌ای که بعضی روزها می‌دیدم که سه ساعت هم نمی‌خوابید و در طول شبانه‌روز همه فکرش انجام این اثر بود.
ــ با توجه به این نکته در این 20 سال همه زمان پدرتان صرف نگارش این کتاب می‌شده است، آیا برای تحقیق آن، مرکز یا نهادی از ایشان حمایت مالی می‌کرد؟
مرحوم انصاری در این 20 سال از هیچ مرکزی حمایت مالی نمی‌شد و با اشتیاق و ذوق شخصی خود این کار را انجام دارد. همچنین تدوین مجموعه‌ای 25 جلدی نیاز به گروهی از محققان و یا مؤسسه‌ای دارد اما ایشان یک‌نفره همه کارهای این کتاب را به‌تنهایی انجام داد و آن را به ثمر رساند.
ــ ایشان درباره حضرت زهرا (س) چندین اثر دیگر هم نوشته‌اند. آیا این توجه دلیل خاصی دارد؟
پدرم از یک سو از باب امید توسل و شفاعت، علاقه و توجه خاصی به حضرت فاطمه (س) داشت و از سوی دیگر احساس می‌کرد درباره حضرت زهرا (س) آن گونه که شایسته است، حق مطلب ادا و یک دایرة‌المعارف جامع تدوین نشده است. این انگیزه باعث شد که به این سمت روی بیاورد. علاوه بر این موارد، هنگامی که شخصی در رشته‌ای کار می‌کند برای نوشتن کتاب‌های دیگری در آن باب دستش باز می‌شود. مرحوم پدرم از آنجایی که همه موضوع‌ها درباره حضرت زهرا (س) را در اختیار داشت، طبیعتاً برای نوشتن این کتاب‌ها مواد آن را می‌توانست از این اثر استخراج و به شکل دیگری تنظیم کند.
ــ شما این کتاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
اگر کسی به دنبال شناخت و یا پژوهش درباره حضرت زهرا (س) باشد، به جای آن که سراغ دیگر منابع برود، در این کتاب، کار آماده است. به عبارت دیگر درباره این شخصیت بزرگوار هر موضوعی از جنبه تاریخی و حدیثی وجود دارد، قابل دسترسی است. بنابراین با این مجموعه نصف راه را که همانا یافتن مطالب است، به‌راحتی طی می‌کند.
ــ آیا علما و شخصیت‌های بزرگ دینی و علمی نظرشان را درباره این کتاب اعلام کرده‌اند؟
بعد از چاپ این مجموعه، رونمایی مفصلی در مؤسسه «آل البیت» قم برگزار شد و بسیاری از علما و شخصیت‌های بزرگ قم در زمان پژوهش و تدوین این اثر از فعالیت پدرم مطلع بودند. پدرم هم با آنها بسیار مشورت و هم‌فکری می‌کرد. این عالمان پیگیر کار بودند و از روند انجام آن می‌پرسیدند. بعد از چاپ هم مورد تجلیل قرار گرفت و از آن با عنوان مجموعه‌ای باعظمت یاد کردند. تقریباً دو سال بعد از چاپ این کتاب، مرحوم پدرم از دنیا رفت و از این که توانسته بود آن را به ثمر برساند، بسیار خوشحال بود. ایشان می‌گفت که می‌ترسم از دنیا بروم و این کتاب روی زمین مانده باشد. بسیاری از افرادی که از این احساس پدرم اطلاع داشتند، شادمان بودند که قبل از فوت توانست آن را به چاپ برساند.
ــ این کتاب در خارج از ایران هم توزیع شده است؟
در عراق، لبنان (بیروت)، بحرین و کشورهایی که شیعیان در آنجا حضور دارند، آن را پخش کرده‌ایم. علاوه بر آن به همه کتابخانههای بزرگ دنیا هم این کتاب را فرستاده‌ایم.
ــ آیا عواملی هم بودند که روند اجرا و چاپ این اثر را تسریع کنند؟
مرحوم پدرم در ابتدای کتاب، این مطلب را نوشته است که من در اوایل کارم دنبال جایی می‌گشتم که رحل اقامتم را آنجا بیندازم که به دِر سوخته خانه حضرت زهرا (س) رسیدم. دیدم جایی بهتر از آن پیدا نمی‌شود. بساط زندگی‌ام را پشت این درِ سوخته پهن کردم و تا آخر زندگی هم از آنجا بلند نخواهم شد. امیدوارم که از همانجا به آنچه می‌خواستم، برسم. همان‌طور که گفتم پدرم به‌تنهایی و شخصی این کار را انجام می‌داد. هرکس که می‌شنید، می‌گفت شما چه طور کاری را که حداقل نیاز به 20 نفر نیرو دارد، به‌تنهایی انجام می‌دهید. قطعاً کمک خداوند و حضرت زهرا (س) بوده است. همچنین بعد از پایان کار، این مجموعه، بسیار راحت به چاپ و فروش رسید که حتما این مسئله هم از عنایات حضرت فاطمه (س) سرچشمه می‌گیرد.
ــ آیا شما در کنار پدر بودید؟
اصل کار را ایشان انجام داد اما کارهایی مانند سر زدن به کتابخانهای و یا تهیه کتابی را ما انجام می‌دادیم.
ــ به نظر شما «الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء (س)» نسبت به آثار مشابه چه مزیتی دارد؟
تا آنجایی که من می‌دانم درباره حضرت زهرا (س) تاکنون تقریباً 10 دایرة‌المعارف نوشته شده است. بعضی از این دایرة‌المعارف‌ها هفت‌جلدی، بعضی 10 جلدی، برخی سه جلدی و بعضی 12 جلدی هستند. همه این آثار فرق‌هایی با این موسوعه دارند. یکی از تفاوت‌ها در این است که مؤلفان آنها در این فکر که هر چه درباره حضرت زهرا (س) وجود دارد جمع‌آوری کنند، نبوده‌اند بلکه موضوع‌بندی کرده و تحت هر موضوعی چند حدیث آورده‌اند. ممکن است یک مطلب در دوحدیث آمده باشد که با هم شباهت داشته باشند اما بالاخره تفاوت‌هایی هم دارند. آن مؤلفان تأکیدشان بر این است که از دو مطلب مشابه، یکی را بیاورند در حالی‌که در مجموعه موسوعه پدرم روش این‌گونه نیست؛ ایشان حتی اگر چهار حدیث درباره یک موضوع باشد و از جهاتی با هم متفاوت باشند، همگی را آورده است. در این صورت هنگامی‌که یک محقق می‌خواهد از این احادیث استفاده کند، مطمئن می‌شود که همه حدیث‌ها جلوی چشمش قرار دارند و دیگر کیفیت جمع‌بندی به خودش باز می‌گردد.
ــ آیا مرحوم انصاری در این کتاب سندهای معتبر و نامعتبر را مشخص کرده‌اند؟
ایشان فقط درصدد جمع‌آوری بودند و تعمد داشتند که خودشان فعلاً هیچ گونه اظهارنظری در این کتاب نکند. مرحوم پدرم می‌گفت که اگر عمری باقی باشد، کتاب جدیدی می‌نویسم و در آنجا نظرات خودم را بیان می‌کنم. او در این کتاب از اهل سنت و شیعه هر مطلبی که به هر شکلی بوده، جمع‌آوری کرده است و مسئله رسیدگی به اسناد را در آینده به خودش و یا محقق دیگری موکول کرده که به تحقیق در این زمینه بپردازد و نظر خود را بیان کند.
ــ محققی این کار را شروع کرده است و یا شما درصد هستید که انجام آن را به شخصی واگذار کنید؟
بنده فکر می‌کنم که اگر این کار به‌صورت مستقل انجام نشود بهتر است زیرا هر محققی در ابواب رجال و اجتهاد، نظری دارد. بر فرض اگر ما این کار انجام دهیم، نظر ما می‌شود و فایده‌ای برای محققان دیگر نخواهد داشت. بنابراین هنر، جمع‌آوری آن بود که انجام شد و حالا هر محققی بر اساس موضوع خود این اسناد را بررسی می‌کند و به نتیجه می‌رسد. ما این کار را به کسی نسپرده‌ایم و در صدد هم نیستیم که این کار را انجام دهیم.
ــ اگر سؤال و نکته‌ای از قلم افتاده است، بفرمایید.
بنده باید به این نکته اشاره کنم که جا دارد در درجه دوم از ناشر این اثر تشکر کنم. شاید هرکسی حاضر نشود که روی چنین کاری سرمایه‌‌گذاری کند. انتشارات «دلیل ما» این کار را پذیرفت و آن را به بهترین وجه انجام داد. در پله بعد باید مراکزی که پشتیبان کارهای فرهنگی هستند، در نشر این کتاب و فرستادن آن به مراکز تحقیقی خارج از کشور سعی و تلاش مضاعف داشته باشند. به هرحال هزینه خیلی سنگین است و کسی به صورت شخصی نمی‌تواند آن را انجام دهد. باید مراکزی که در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر نهادها به این امور می‌پردازند، از این قبیل آثار حمایت کنند.
نظر شما