مصطفی لعل شاطری مصحح ماتمکده در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) درباره این اثر توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: ماتمکده که سرایش اولیه آن به‌احتمال فراوان بین سال‌های ۱۲۵۴ الی ۱۲۵۶ق پایان یافته است، برای نخستین بار به‌صورت خطی منتشر و سپس با ورود چاپ سنگی به ایرانِ، در شمارگان گسترده و به‌صورت کامل در سال ۱۲۶۶ق منتشر شد. این اثر دارای سی و پنج مجلس و موضوعاتی همچون لحظه وداع امام حسین(ع) در کربلا، وقایع پس از شهادت و دیدارهای کاروان اسرا در کوفه و شام، تا ورود اهل‌بیت(ع) به مدینه را شامل می ‌شود.

او افزود: یکی از موضوعات مطرح در زیرساخت‌های فکری جامعه ایران، عنصر دین‌ و مذهب محسوب می‌شود، چراکه می‌توان همه اقشار را از آن متأثر دانست. با دستیابی دولت صفویه به قدرت (1135-905ق) و اعلام رسمی تشیع به‌عنوان مذهب رسمی ایران از سوی شاه اسماعیل اول (930-905ق)، توجه به تشیع و نمودهای آن نسبت به ادوار قبل با رویکردی ویژه در سطح جامعه و کلیه جریان‌های فرهنگی همچون حوزه ادبیات مورد توجه قرار گرفت؛ این در حالی است که تا پیش از آن نیز پرداختن به مضامین شیعی در آثار ادیبان قابل‌مشاهده بود، اما در این دوره و پس از آن (قاجاریه)، با تأکیدی بیش از پیش در دستور کار حامیان و خالقان آثار ادبی قرار گرفت.

به گفته لعل شاطری، در این بین موضوع مشهود، تأثیرپذیری اَهل هنر و ادب از جامعه‌ای است که در آن باورهای شیعی غالب و در ساختاری برای تبیین‌ اندیشه‌های‌ ملی-مذهبی بیان می‌گردد. بر این اساس، هنرمندان به‌‌عنوان یکی از اقشارِ مؤثر در قَوامِ این جریان در تلاش بودند تا با نگرشی اختصاصی مبتنی بر هنجارهای حاکم و از سویی در راستای مطالباتِ مخاطبین به‌خلق اثر بپردازند. البته در این بین، علایق شخصی شاعر نیز موضوعی است که بر کیفیت ظاهری و محتوایی اثرِ تولیدی تأثیرگذار بود.

وی با اشاره به این موضوع که ازجمله موضوعاتی که در این میان در جامعه شیعی ایران به‌عنوان یکی از نمادهای مورد استقبالِ فردی و جمعی مورد توجه قرار گرفت، شهادت ائمه اطهار^(ع) بود، بیان کرد: به‌طورمعمول از این وقایع به‌‌‌عنوان‌ حوادث غم‌انگیز عرصه دین، در گستره تاريخ، تفسير و تحليل‌های گوناگونی‌ ارائه و راویانِ مختلف در آثار منظوم و منثور مبتنی بر خوانشِ دینی و نیز باورهای حاکم و گاه مبتنی بر خواستِ فزاینده مخاطبین و نگرش حامیان -خواه درباری و خواه توده مردم- آن را به نحوه‌ای انحصاری و گاه توأم با گرته‌برداری از آثارِ پیشینیان روايت می‌کرد. بر این اساس، رویکردی ویژه در نگاه راویانِ وقایع شهادت ائمه اطهار^(ع) به‌ویژه در دوره صفوی و قاجار ایجاد شد که شاید بتوان آن را تبدیل تاریخ‌نگاری به داستان‌نویسی برای بخشیدنِ وجهه عمومی به موضوعات خاصی در تاریخ اسلام نامید. عمده‌ترین دلیل این تحولات را به‌احتمال فراوان باید جذابیت ابعاد فردی و اجتماعی زندگی ائمه^(ع) و دلبستگی مردم به‌سیره آنان دانست.
وی افزود: این جریان مبتنی بر نگرش شخصی و البته باورهای عامیانه غالب بر جامعه شکل گرفت. پردازش زندگانی ائمه^(ع) به‌ویژه در بُعدِ مصائب ایشان و نیز ماجرای شهادت آنان به گونه روایت‌های داستانی تغییر پیدا کرد که گاه با گزارش‌های تاریخی و روایات و احادیث با ناهم‌خوانی توأم بود و جنبه‌های داستانی بر آن چیره می‌شد؛ موضوعی که به‌تدریج مبدّل به‌بخشی از فرهنگ‌عامه شد. آثارِ تولیدی تا حد زیادی دربردارنده ویژگی‌های هنری ممتاز در عرصه مرثیه‌سرایی بود، به‌نحوی‌که در دوره قاجار آثار ممتازی به این شیوه تولید شد که دربردارنده ابعاد گوناگونی از فرهنگِ شیعی محسوب می‌شود.

این مصحح یادآور شد: در این خصوص دیوان ماتمکده، اثر قربان بن رمضان بادشتی رودباری قزوینی مشهور به بیدل متعلق به‌دوره قاجار را می‌توان در زمره آثاری همچون طوفان البکاء (جوهری) و دیوان سرباز (اسماعیل بروجردی) برشمرد که بازتابی از باورها و خواست فزاینده جامعه قاجار بوده است.

مصحح ماتمکده درباره شخصیت مولف این اثر توضیح داد: قربان بن رمضان بادشتی رودباری قزوینی، متخلص به بیدِل در باغ دشت از روستاهای الموت، توابع قزوین  به‌احتمال فراوان در حدود سال‌های 1208-1206ق به دنیا آمد. از دوران زندگانی این شاعر اطلاعات دقیقی در دست نیست و در این بین تنها منبع معتبر، شرح‌حال مختصری است که او در دیباچه ماتمکده نگاشته است. از این‌رو بنا به نقل بیدل، دورانِ جوانی خود را صرف فراگیری علوم رایج در مدارس نموده و بیش از همه به مباحثه در علوم دینی ‌پرداخت. در توضیح جایگاه علمی بیدل با توجه به نبودِ منابع تاریخی هم‌عصر با بیدل، در تنها منبع موجود (کتاب قصص العلماء)، مولف، بیدل را با عنوان «ملا قربانعلی» معرفی داشته است. به‌کارگیری پسوند ملا از سوی تنکابنی که فردی فقیه، رجال‌شناس، ادیب و پژوهشگر شیعی محسوب می‌گردید، به‌احتمال فراوان گواه آن است که بیدل - مبتنی بر معنای این پسوند در دوره قاجار - فردی درس‌خوانده، دارای سواد و تحصیلات عمیق به‌ویژه در زمینه علوم دینی بوده است. بااین‌حال، از دیگر وجوه فردی و اجتماعی زندگانی بیدل اطلاعاتی در دست نمی‌باشد و گویا پس از فراگیری علوم مدتی به سفر به سایر نواحی پرداخته و در چهل‌سالگی در پی خوابی، انقلابی درونی در او ایجاد گردیده و پس از آن به سرایش ماتمکده پرداخته است.

لعل شاطری درباره محتوای ماتمکده هم گفت: ماتمکده را می‌توان اثری دربردارنده گزاره‌های پرسوز و گداز، از انبوه مصائب وارده بر سیدالشهدا^(ع) در کربلا دانست که به‌احتمال فراوان توجه بیدل به بهره‌گیری از تقسیم‌بندی کتاب (سی و پنج مجلس) برای بهره‌گیری از هر بخشِ آن در یک‌شب از شب‌های محرم و صفر در مراسم روضه‌خوانی بوده است، چنانکه اختصاص حجم گسترده‌ای از کتاب به سرگذشت اسیرانِ کربلا در این راستا می‌باشد. بااین‌حال نخستین نسخه‌های ماتمکده به‌صورت خطی در اختیار جامعه دوره قاجار قرار گرفت، اما آنچه مشهود است ازنظر محتوا و ساختار به‌صورت کامل و منسجم نبوده است و از این‌رو درخواست ارائه نسخه کامل از سوی چاپخانه‌ای سنگی در تهران به بیدل داده شد و متعاقباً در 1266ق مراحل کتابت، تصویرسازی و چاپ آن پایان و انتشار یافت.