به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست علمی تاریخ شفاهی با عنوان «آسیب‌ها، چالش‌ها، راهکارها و روش‌های تدوین» دوم خردادماه 1402 در موزه ملی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس برگزار شد. در این نشست دکتر غلامرضا عزیزی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه تاریخ شفاهی گفت: سابقه تاریخ شفاهی به آغاز جنگ و راویان برمی‌گردد ولی از سال 1380 گروه‌ها به تاریخ شفاهی علاقه‌مند شدند. منظور از راویان کسانی بودند که در کنار فرماندهان سپاه در قرارگاه‌ها حضور داشتند و جلسات و نکات گفته شده را ثبت و ضبط می‌کردند.
 
وی در ادامه در شرح آسیب‌ها، چالش‌ها و راهکارهای تاریخ شفاهی افزود: پروژه‌های تاریخ شفاهی در چند بخش ادبیات معاصر ایران، معماری ایران، تاریخ شفاهی شهرها، سینما، تئاتر و موسیقی انجام می‌شود که برای ثبت اطلاعات در این زمینه‌ها مصاحبه تاریخ شفاهی که نوعی مصاحبه فعال به منظور گردآوری و آماده‌سازی اطلاعات تاریخی است، از راه ضبط مصاحبه با شرکت‌کنندگان و یا شاهدان عینی رویدادهای تاریخی به منظور ثبت مشاهدات و جهت‌گیری‌های آنها درباره آن وقایع انجام می‌گیرد.

عزیزی بیان کرد: مباحث مربوط به تاریخ شفاهی در سه زمینه نظری، روش‌شناختی و اجرایی مورد بررسی قرار می‌گیرد. مباحث نظری؛ تعریف تاریخ شفاهی، چیستی تاریخ شفاهی و تئوری‌های آن، پیدایش تاریخ‌شفاهی، تعیین رابطه تاریخ شفاهی با شرح حال‌نویسی، خاطره‌نگاری، سنت شفاهی، ادبیات شفاهی، تاریخ روایی، فرهنگ عامه و... را دربرمی‌گیرد.

وی در ادامه به مباحث روش‌شناختی در تاریخ شفاهی اشاره کرد و گفت: این مباحث ویژگی‌های مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، نقش حافظه در تاریخ، تعیین روابط تاریخ شفاهی با روان‌شناسی اجتماعی، روان‌شناسی تاریخی و جامعه‌شناسی تاریخی، مسئولیت‌های حرفه‌ای، نقش عوامل زمانی و محیطی بر مصاحبه، روش‌های گردآوری شامل مصاحبه با یک فرد، مصاحبه با چند فرد حول یک موضوع، مصاحبه و مطالعه را در برمی‌گیرد.

عزیزی مباحث اجرایی در تاریخ شفاهی را به شرح زیر بیان کرد: تولید شامل روش‌های گردآوری، بازآفرینی و ویراستاری مصاحبه‌ها؛ سازماندهی شامل فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی منابع تاریخ‌شفاهی، حفظ و نگهداری مواد تاریخ شفاهی؛ تدوین و اشاعه اطلاعات است. اشاعه اطلاعات شامل تکثیر نوار صوتی یا صوتی-تصویری به شکل اولیه و یا شکل‌های دیگر همراه با پیشگفتار و فهرست راهنما است. چاپ متن مصاحبه یا مصاحبه‌ها با کمترین تغییر که گاهی با مقدمه فنی و یا پژوهشی همراه است. انتشار متن ویراستاری شده همراه با مقدمه و مدخل پژوهشی و شرح مبسوط که به صورت مقاله با بهره‌گیری از روش پژوهشی کیفی، به صورت کتاب تحلیلی و پژوهشی، به صورت فیلم مستند و یا به صورت گزیده در شبکه‌های اجتماعی ارائه می‌شود.

وی آسیب‌شناسی تاریخ شفاهی را نیز در سه حوزه مباحث نظری، روش‌شناختی و اجرایی مورد بررسی قرار داد و گفت: مباحث نظری مفهوم تاریخ شفاهی، درهم‌آمیختگی تاریخ، روایت، خاطره، یاد و حافظه، فراموشی، سکوت و تحریف و سندیت مصاحبه را دربرمی‌گیرد. مباحث اجرایی تعدد مراکز تاریخ شفاهی، همه‌گیری و سری‌سازی، نبود وحدت رویه در انجام پروژه‌های تاریخ شفاهی، عدم ارتباط و یا ناهماهنگی بین مراکز تاریخ شفاهی، اولویت سنجی موضوع‌ها و شخصیت‌ها، فردمحوری و اعمال سلایق مدیریتی، اعتمادسازی و پیاده‌سازی مصاحبه را دربرمی‌گیرد. مباحث روش‌شناختی نیز استانداردسازی شامل مستندسازی، مصاحبه و تدوین، تدوین مسائل حقوقی مصاحبه، آسیب‌های ناشی از جناح‌گرایی و سیاست‌زدگی، نقش و جایگاه مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده و آموزش یا مصاحبه و مربی را دربردارد.

عزیزی در ادامه به اشاعه اطلاعات اشاره کرد و افزود: موجود نبودن فهرستگان و بانک اطلاعات شامل موازی‌کاری و تکرار، امنیت مصاحبه‌ها، سانسور و اشاعه گزینش اطلاعات، روش تحقیق و تدوین و ویراستاری که رعایت اصول تحقیق، اعتبارسنجی، گویاسازی به جا و لازم، ارزیابی منابع، دست اول بودن منابع، بهره‌مندی از روایات متواتر، استناد به تصاویر، صحت و سقم اسناد و مدارک، رعایت اصول ارجاع‌نویسی و استناد، انتخاب و چینش صحیح اسناد و مدارک و عکس‌ها، استخراج صحیح و روشمند فهرست اعلام، ویراستاری؛ نوع و شکل تدوین مبتنی با نوع اثر، روش‌ها و تکنیک‌های تدوین، نظم و چیدمان صحیح موضوعات، پیوستگی و انسجام موضوعات، آمیختگی نقش‌ها شامل ویراستار و... را دربرمی‌گیرد.
 
وی به درک تاریخ شفاهی اشاره و بیان کرد: درهم‌آمیختگی تاریخ، روایت، خاطره، یاد و حافظه، تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری، تاریخ شفاهی و گفت‌و‌گو، تاریخ شفاهی و مصاحبه تخصصی، تاریخ شفاهی و روایت شفاهی تاریخ، از لحاظ عملکرد و روش‌های مصاحبه، نقش فعال مصاحبه‌کننده در جریان یادآوری و ضبط رویدادها و وقایع گذشته را دربردارد.

عزیزی در ادامه گفت: درباره تاریخ شفاهی عملا در حال حاضر انتظار یکدست بودن روند کار منتفی است. در پیاده‌سازی مصاحبه متوجه نمی‌شویم که آیا پیاده‌سازی نزدیک به گفت‌و‌گو است یا خیر. پیاده‌سازی مصاحبه نقطه‌ای است که باید با دقت انجام بگیرد. در واقع فاقد استاندارد در این زمینه هستیم که البته برخی از مراکز شروع کردند به تهیه دست‌نامه‌هایی که مبنای منطقی ندارد. این فاقد استاندارد بودن سبب می‌شود تا کتاب‌های چاپی فاقد استحکام، قدرت و سندیت تاریخی باشند. در سنجه‌گذاری این آثار دقت کافی به عمل نمی‌آید. البته مسائل حقوقی نیز باید در یک مصاحبه در نظر گرفته شود. حق و حقوق مصاحبه‌شونده به عنوان صاحب اثر هنوز گنگ است و شفافیت لازم در این زمینه لحاظ نشده است. بنیاد حفظ آثار سال گذشته از مصاحبه‌شونده و تدوین‌گر تقدیر کرد. باید به این نکته توجه کنیم که اگر مصاحبه‌شونده نباشد اصلا اثری به وجود نمی‌آید.  

وی در پایان به راهکارهای مسائل و مشکلات مطرح شده اشاره کرد و افزود: هم‌افزایی، استانداردسازی، آموزش و نقد از جمله مسائلی است که باید مورد توجه جدی قرار بگیرد. بحث آموزش تاریخ شفاهی بسیار مهم است. پرسش‌ها و تهاجم‌های آکادمیک بیشتر از حمایت‌های آکادمیک است. امنیت مصاحبه‌ها، سانسور و اشاعه‌گزینی اطلاعات نیز باید مورد توجه قرار گیرد. برخی از مصاحبه‌شونده‌ها به دلیل عدم امنیت مصاحبه‌ها دچار خودسانسوری می‌شوند. حق خواننده است که بداند آیا شما چیزی از مطلب اصلی کم کرده‌اید یا خیر؟ برای هم‌افزایی مهم‌ترین روش این است که مراکزی عناوین اطلاعاتی را با هم به اشتراک بگذارند. آموزش و نقد نیز از ارکان مهم است. البته نقد نتیجه آموزش است. نقد آثار بزرگترین کلید برای جلو رفتن کار است.