به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، در چهل‌و‌پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزار شد، پرونده «کاروانسراهای ایران» تأیید شد و به ثبت رسید. «کاروانسراهای ایران» بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست جهانی یونسکو است.

۵۴ کاروانسرای ایران در چهل‌وپنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو به عنوان بیست‌وهفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

این پرونده که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور است که از میان صدها کاروانسرای تاریخی کشورمان انتخاب شده‌ است. این کاروانسراها از دوره ساسانی تا پایان دوره قاجار را شامل می‌شوند.

این کاروانسراها از دوره ساسانی تا پایان دوره قاجار را شامل می‌شوند. این ۵۴ کاروانسرا شامل دیرگچین قم، نوشیروان اصفهان، پرند (قلعه سنگی) تهران، رباط شرف خراسان رضوی، سنگی انجیره یزد، جمال‌آباد آذربایجان شرقی، عباس‌آباد تایباد خراسان رضوی، فخر داوود خراسان رضوی، شیخعلی‌خان اصفهان، مرنجاب اصفهان، امین‌آباد اصفهان، گبرآباد کاشان، مهیار اصفهان، گز اصفهان، کوهپایه اصفهان، مزینان خراسان رضوی، ایزدخواست فارس، فخرآباد خراسان رضوی، سرایان خراسان جنوبی، قصر بهرام سمنان، آهوان سمنان، میامی سمنان، عباس‌آباد سمنان، میاندشت سمنان، زین‌الدین یزد، میبد یزد، فرسفرج همدان، خواجه‌نظر آذربایجان غربی، دهدشت کهگیلویه و بویراحمد، بیستون کرمانشاه، گنجعلی‌خان کرمان، گویجه بل آذربایجان شرقی، خوی آذربایجان غربی، صائین اردبیل، تی‌تی گیلان، باغ شیخ مرکزی، زعفرانیه خراسان رضوی، مهر خراسان رضوی، ینگه‌امام البرز، بستک هرمزگان، برازجان بوشهر، خرانق یزد، آجری انجیره یزد، افضل خوزستان، نیستانک اصفهان، چاه کوران کرمان، چمشک لرستان، رشتی یزد، تاج آباد همدان، ده محمد خراسان جنوبی، خان آذربایجان غربی، چهل پایه خراسان جنوبی، سعدالسلطنه قزوین و رباط قِلی خراسان شمالی است.

در چهل‌و پنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو، پرونده ۵۶ کاروانسرای تاریخی ایران از ۲۶ استان بررسی شد که به دنبال گزارش مثبت نماینده ایکوموس (کنوانسیون میراث جهانی) درباره وضعیت مرمت و نگهداری و ارزش تاریخی این کاروان‌سراها و اظهارات نمایندگان برخی کشورها از جمله عمان، نیجریه، هند، مالی، آفریقای جنوبی، یونان، زامبیا، قطر، نیجریه، اتیوپی، عربستان، بلغارستان و روسیه در موافقت این پرونده، و پس از حذف دو کاروان‌سرای صفوی در آذربایجان شرقی و اصفهان و با انجام اصلاحاتی در بخش‌ها و بندهایی از آن، سرانجام در مجموع ۵۴ کاروان‌سرا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد. در این میان نمایندگان برخی کشورها از جمله قطر، عربستان، بلژیک و ژاپن درباره حذف دو کاروانسرا از این پرونده و نداشتن مطابقت تاریخی این کاروان‌سراها، اظهارنظرهایی داشتند.

رسول وطن‌دوست، نماینده میراث فرهنگی ایران در اجلاس یونسکو توضیح داد که ایران پرونده‌ ۵۶ کاروانسرا را ارایه کرده، درحالی که بیش از۷۰۰ کاروانسرا را ثبت ملی کرده است. ایران چند معیار را برای انتخاب این ۵۴ کاروان‌سرا از جمله معماری و دوره‌های تاریخی درنظر گرفته است و این آمادگی را دارد که دو کاروانسرا را به پیشنهاد ایکوموس حذف و در آینده آن‌ها را به این پرونده الحاق کند.

او همچنین گفت ایران آماده است درباره چگونگی مدیریت، حفاظت و نگهداری این کاروان‌سراها که محل پرسش نمایندگان برخی کشورها در اجلاس یونسکو بود، در ادامه با ایکوموس همکاری کند.

در فایل مربوط به «کاروانسراهای ایران» در یونسکو تاکید شده است که «کاروانسراها یکی از مهمترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شدند.

این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند که درباره ویژگی آن‌ها در پرونده موجود در یونسکو آمده است که «هیچ‌یک از آن‌ها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.

همچنین کاروانسراهای ایرانی به‌طور مستقیم درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بوده‌اند، به گونه‌ای که تاثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید.

از نظر مقایسه، تفاوت کاروان‌سراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروان‌سراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروان‌سراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است.»

چهل‌وپنجمین کمیته میراث جهانی یونسکو هم‌اکنون در شهر ریاض عربستان سعودی در حال برگزاری است و ۵۰ پرونده میراث طبیعی و تاریخی درحال بررسی است. پیش از این الحاق جنگل دیزمار به پرونده جنگل هیرکانی از سوی ایران در این اجلاس یونسکو پیشنهاد شده بود که به پیشنهاد این سازمان فرهنگی قرار شد ایران جنگل دیزمار را در قالب پرونده ارسباران به یونسکو ارایه دهد. افزون‌بر این پرونده منظر فرهنگی ماسوله در دستور بررسی این اجلاس یونسکوست که در روزهای آینده بررسی خواهد شد.

ایران تا کنون ۲۶ اثر تاریخی و طبیعی خود را در یونسکو ثبت کرده بود که شامل چغازنبیل، تخت جمشید، میدان نقش جهان اصفهان، تخت سلیمان، چشم‌انداز فرهنگی ارگ بم، پاسارگاد، گنبد سلطانیه، سنگ‌نبشته بیستون، مجموعه آثار رهبانی ارامنه، سازه‌های آبی شوشتر، بازار تاریخی تبریز، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، باغ ایرانی، مسجد جامع اصفهان، برج گنبد قابوس، کاخ گلستان، شهر سوخته، چشم‌انداز فرهنگی میمند، شوش، قنات ایرانی، دشت لوت، شهر تاریخی یزد، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، جنگل‌های هیرکانی، راه‌آهن سراسری ایران و چشم‌انداز فرهنگی اورامانات است و با ثبت پرونده کاروان‌سراهای تاریخی ایران، شمار میراث فرهنگی جهانی ایران به ۲۷ اثر رسید.

رسول وطن‌دوست سخنانش را با شعری از مولانا به پایان رساند: کرده منزل شب به یک کاروانسرا / اهل شرق و اهل غرب و ماورامانده در کاروانسرا خرد و شگرف / روزها با هم ز سرما و ز برف.

کاروانسراهای تاریخی یکی از گونه‌های اصیل ایران‌زمین است

در هر سرزمینی عناصر و جلوه‌های خاصی دیده می‌شود که معمولاً برای مردم سرزمین‌های دیگر پرجاذبه است. در میهن اسلامی ایران بیش از چندصدهزار تپه تاریخی و ابنیه و امکنه تاریخی (مساجد، تکایا، مقابر عارفان، چله‌خانه‌ها، حمام‌ها، بازارها، یخچال‌ها، کاروانسراها و ...) وجود دارد که از لحاظ تنوع و تعدد می‌توان گفت ایران جزء چند کشور تاریخی دهگانه جهان به شمار می‌رود.

کاروانسراهای تاریخی یکی از گونه‌های اصیل ایران‌زمین است که بر اساس اسناد موجود، سابقه آن به دوره هخامنشیان می‌رسد. هردوت مورخ یونانی از 110 بنای شبیه کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد که با فاصله حدود 2500 متر، بین پایتخت هخامنشی و سارد بنا گردیده بودند و کاروانیان این فاصله را سه‌ماهه طی می‌کردند.

دوره صفویه روزگار طلایی کاروانسراهای ایران محسوب می‌‌شود که برخی از مردم تعداد آنها را 999 باب دانسته‌اند. به طوری که در مسیر زیارتی تهران به مشهد، بنا به گزارش صنیع‌الدوله (نویسنده کتاب مطلع الشمس) در سه کاروانسرای تودرتوی میاندشت (شاهرود ـ میامی) بیست هزار زوار می‌توانستند منزل کنند.

رشد و رونق کاروانسراها در دوره صفویه به دلایل ثبات سیاسی، وحدت مذهبی، تجارت پیشرفته، اقتصاد شکوفا و پایداری امنیت باعث تحول بزرگی در کارکرد کاروانسراها شد. با رسمیت مذهب تشیع و تبلیغ و ترویج سفرهای زیارتی برای قبور بزرگان و امامان شیعه، کارکرد مذهبی کاروانسراها گسترش یافت. از لحاظ اقتصادی پیامد کارآیی کاروانسراها در دوره صفویه، احیای زمین‌های خشک و بایر با احداث کاروانسرا یا بازسازی رباط‌های قدیمی بود. سپس با رونق آن دهکده‌هایی مانند روستای کوهپایه در شهر نایین، امامزاده هاشم در گیلان و روستای چاله‌نو (چاله سیاه) در شمال شرقی اصفهان شکل گرفت.

کاروانسراها در ایران بنا‌هایی هم‌پیوند با سیروسفر و تجارت است و نگاه به آنها و کارکرد و ویژگی‌هایشان شناخت بیشتری نسبت به فرهنگ ایرانی به دست می‌دهد. در فرهنگ عامه به کاروانسرا رباط یا خوان نیز می‌گفتند. در تاریخ واژگان بسیاری به مکان‌هایی که کارکردی مشابه کاروانسرا داشتند، اطلاق شده است؛ ولی اکنون نمی‌توان تفکیکی در کارکردهای دقیق آنها قائل شد. با نگاهی ریشه‌ای به کاروانسراها و فرهنگ غالب در آنها، آثار فرهنگی معرفی شده‌اند.

شناخت تاریخ کاروانسرا از این نظر دارای اهمیت است که با آگاهی از آن می‌توان به کارکرد و معماری کاروانسرا در دوره‌های مختلف و تحول آن در دوره اسلامی به‌ویژه در زمان صفویان پی برد. متون تاریخی ابداع و ایجاد کاروانسراها را به تمدن ایرانی نسبت می‌دهند. دلایل زیادی را می‌توان در ایجاد، شکل‌یابی، توسعه و گسترش کاروانسراها مطرح کرد. اما ساده‌ترین آن، نیاز بسیار کاروانیان به آسایش و پاسداری در برابر راهزنان و موانع طبیعی بود.

برخی پژوهشگران با نگاهی ‌تاریخی کاروانسراهای باقی‌مانده از دوران هخامنشیان تا دوران صفوی را بررسی کرده‌اند. در این سیر تاریخی کاروانسراهای دوره صفوی به شکلی بسیار گسترده‌تر تحلیل شده‌اند تا جایی که بخش زیادی از آثار به این کاروانسراها اختصاص دارد. ویژگی‌های اجتماعی، سیاسی، خبری، رفاهی، مذهبی و تجاری برخی از کارکرد‌هایی هستند که در کاروانسراها وجود داشته‌اند.

نگاهی به کتاب‌هایی با موضوع کاروانسرهای ایران



طراحی هتل پنج ستاره تبریز مبتنی بر بازشناسی عناصر کالبدی و مفاهیم معماری کاروانسراهای ایران
پدیدآور: اشرف‌‌نهند ، علیرضا
ناشر: سنجش و دانش
چاپ ۱ سال ۱۴۰۲



کاروانسراهای گیلان
پدیدآور: کاظمی‌جیردهی ، اعظم
ناشر: آستان جانان
چاپ ۱ سال ۱۴۰۱



اقامتگاه‌های میان‌راهی (شاهی) اصفهان فرح‌آباد ساری ویژه (کاشان - گرمسار)
پدیدآور: کبیری ، احمد
ناشر: گنجینه هنر
چاپ ۱ سال ۱۴۰۱



کاروانسرای وکیل‌الملک کرمان
ناشر: معمارخانه باغ نظر
چاپ ۱ سال ۱۴۰۱



شناخت تاریخی بنا: کاروانسرای سعادت، بازار سنتی رشت
پدیدآور: مختاری‌راد ، مینا
ناشر: طحان گستر
چاپ ۱ سال ۱۴۰۰



اهمیت و جایگاه کاروانسرا در آذربایجان دوره‌ی صفوی
پدیدآور: حسن‌پورشوطی ، شمسا
ناشر: سنجش و دانش
چاپ ۱ سال ۱۴۰۰



کاروانسرا تجلی هنر معماری اسلامی
پدیدآور: فدایی، فرامرز، یوسف‌زاده‌بکاولی ، مینا
ناشر: طحان گستر
چاپ ۱ سال ۱۳۹۹



کاروان‌سرای گدوک: تاریخ معماری و باستان‌شناسی
پدیدآور: خلیلی ، مهدی، کشاورزدیوکلایی ، محمد
ناشر: درنگستان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۹



جاده‌ی ابریشم و کاروانسراهای پارتی - ساسانی
پدیدآور: محمدی ، اکرم
ناشر: نصف جهان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۹



راه‌ها و چاپارخانه‌های اشکانی و ساسانی
پدیدآور: محمدی، اکرم
ناشر: نصف جهان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۹



راه‌ها و چاپارخانه‌های عصر هخامنشی
پدیدآور: محمدی ، اکرم
ناشر: نصف جهان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۹



اطلس کاروانسراهای استان خراسان جنوبی بر اساس سیستم سنجش از دور
ناشر: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
چاپ ۱ سال ۱۳۹۸



کاروانسراهای اصفهان در عصر صفویه
پدیدآور: صابری‌نسب، اعظم
ناشر: وثوق



از کاروانسرای ایرانی تا هتل سبز
پدیدآور: یعسوبی، محمدامین
ناشر: سنجش و دانش
چاپ ۱ سال ۱۳۹۷



کاروانسراهای آذربایجان و اصفهان در عهد صفوی
پدیدآور: همرایی ، هاشم
ناشر: کمال اندیشه



کاروانسرای مرموز
پدیدآور: ریسمان‌کارزاده ، امین
ناشر: قلم شاملو
چاپ ۱ سال ۱۳۹۷



کاروان‌سرا
پدیدآور: محسنی ، سعید
ناشر: سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری اصفهان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۷



تی‌تی کاروانسرا: یادگاری از حکومت محلی سادات آل‌کیا (سیاهکل گیلان)
پدیدآور: سراجی، بشیر، حسینی ، فاطمه
ناشر: فرهنگ ایلیا
چاپ ۱ سال ۱۳۹۶



کاروانسراهای تاریخی ساری
پدیدآور: پوریانی ، جواد
ناشر: رسانش نوین
چاپ ۱ سال ۱۳۹۶



شهرهای کاروانی در ایران باستان
پدیدآور: محمدی، اکرم
ناشر: نصف جهان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۶



کاروانسراهای ایران
پدیدآور: کاوندی ، فاطمه، پیربادیان ، انوشه
ناشر: هفت رنگ
چاپ ۱ سال ۱۳۹۵



کاروانسراهای دوران قاجاریه در استان همدان
پدیدآور: جامه‌بزرگ ، زهرا
ناشر: سپهر دانش
چاپ ۱ سال ۱۳۹۴



چاپارخانه‌ها و کاروان‌سراهای ایران باستان
پدیدآور: محمدی ، اکرم
ناشر: نصف جهان
چاپ ۱ سال ۱۳۹۴



کاروانسراهای ایران
پدیدآور: شانواز ، بلال، خاقانی ، راضیه
ناشر: پازینه
چاپ ۱ سال ۱۳۹۴



کاروانسرا در ایران
پدیدآور: هادی‌زاده‌کاخکی، سعید
ناشر: دفتر پژوهشهای فرهنگی
چاپ ۲ سال ۱۳۹۳



کاروانسراهای خراسان
پدیدآور: نعمتی ، بهزاد، لباف‌خانیکی ، رجبعلی، بختیاری‌شهری ، محمود
ناشر: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
چاپ ۱ سال ۱۳۹۳



کاروانسراها و پل‌های صفوی کرمانشاه
پدیدآور: عطایی ، شاپور
ناشر: سازمان میراث فرهنگی کشور، اداره کل آموزش، انتشارات و تولید فرهنگی
چاپ ۱ سال ۱۳۸۳



یادی از کاروانسراها، رباط‌ها و کاروان‌ها در ایران
پدیدآور: احسانی ، محمدتقی
ناشر: امیرکبیر
چاپ ۱ سال ۱۳۸۱