سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - فاطمه خداوردی: کتاب «جهان به سفر می‌رود» را ورق می‌زنم؛ کتابی که خواهران شجاعی شخصیت‌هایش را با هنر خلاقانه «پاپیه ماشه» ساخته‌اند، تصویرسازی‌اش را انجام داده و داستانش را به کمک نشر ادامه (واحد کودک و نوجوان انتشارات اطراف) برایمان روایت کرده‌اند.
در کتاب، دیوار قرمزرنگ خانه جهان را می‌بینم که با دو تصویر از جهان و چند قاب خالی پر شده است. با جهان برای پیداکردن خوشحالی به دنبال خانه‌ای جدید پا به شهر، جنگل، صحرا، دریا و آسمان می‌گذارم؛ خانه جدید را پیدا نکردیم اما همراه با تمام دوستان‌مان که در دل قصه با آنها آشنا شدیم به خانه جهان برگشتیم و وقتی از نگاه آنها به این خانه نگاه کردیم متوجه شدیم که این خانه برای خوشحالی و دلگرمی تنها «چند دوست» کم داشت.
تصویر این دوستی ثبت شد و حالا دیگر تصویر جهان روی دیوار قرمز خانه‌اش تنها نیست و مِهر دوستانش قاب زیبای دیگری را روی دیوار شکل داده است. در پایان داستان، خواهران شجاعی تصویری از جهان و دوستانش در یک قاب ساخته و نوشته‌اند: «یار در خانه و ما گرد جهان می‌گردیم». کنجکاو شدم که بدانم پیام این تصویر چیست؛ تصمیم گرفتم در این شماره از پرونده «گفت‌وگو با تصویرگران ایرانی کتاب کودک» با زهرا شجاعی و حانیه شجاعی درباره تألیف کتاب «جهان به سفر می‌رود» - روایتی که از تصویرگری شروع شد- صحبت کنم و نظر آنها را درباره تجربه تألیف و تصویرگریِ همزمانِ کتاب کودک بپرسم. درنتیجه گفت‌وگویی که در ادامه می‌خوانید شکل گرفت.
زهرا شجاعی سال ۱۳۵۸ به دنیا آمده، در دانشگاه الزهرا گرافیک خوانده و حالا دانشجوی دکترای پژوهش هنر در دانشگاه تهران است. او در جشنواره‌های کشورهای مختلف شرکت کرده است و در حال حاضر با تکنیک پاپیه ماشه، مجسمه‌های بامزه و خلاق می‌سازد.
خواهر هنرمندی هم دارد به نام حانیه شجاعی. او ۸ سال بعد به دنیا آمده، در دانشگاه صداوسیما کارگردانی انیمیشن خوانده و در دانشگاه متروپولیتن لندن در مقطع کارشناسی ارشد تصویرسازی تحصیل کرده است. انیمیشن «شنبه‌ها» اثر حانیه شجاعی، در ۷ جشنواره انیمیشن در اروپا و آسیا هم برگزیده شده است. حالا وقت آن است که حرفهای آنها را درباره کتاب‌شان و هنری که همراه هم خلق می‌کنند بخوانیم:
- شروع فعالیت تصویرسازی شما از چه زمانی و از کجا بوده؟ «جهان به سفر می‌رود» چندمین اثر شما در زمینه کتاب کودک است؟
زهرا شجاعی: شروع کار من از دوران کارشناسی و تحصیل در رشته گرافیک بود؛ به این حرفه علاقه‌مند بودم ولی به صورت حرفهای فعالیت نمی‌کردم. در دوران کارشناسی ارشد و تحصیل در رشته پژوهش هنر هم فعالیت‌های من بیشتر در قالب‌های علمی و تحقیقاتی بود. زمانی که فرزند دومم را باردار شدم احساس کردم که دیگر زمان کمتری برای پژوهش و تجربه‌های جدید دارم، به همین خاطر شروع کردم به گذراندن دوره‌های تصویرسازی در کلاس‌های مرتضی زاهدی که خود تصویرگر کتاب کودک نیز بود. در همین برهه به تصویرسازی بیشتر علاقه‌مند شدم و تقریباً سه الی چهار سال به طور کامل در دوره‌های تصویرسازی، کتاب‌سازی کتاب کودک، تکنیک‌های تصویرسازی، رنگ در کتاب کودک و… شرکت کردم. در همان دوران بود که شروع به تولید کتاب‌هایی کردم که مؤلف و تصویرگرشان خودم بودم؛ ولی این کتاب‌ها در مرحله تولید باقی ماندند و به چاپ نرسیدند.
زمانی که دوره‌های «حجم» را در حضور مرتضی زاهدی شروع کردم و به تکنیک پاپیه ماشه علاقه‌مند شدم تعدادی کاراکتر درست کردم. آن زمان دخترم کوچک بود و من به واسطه خواندن کتاب‌های مختلف در دنیای کتاب کودک غرق شده بودم و خواهر کوچک‌ترم حانیه نیز در انگلیس فوق لیسانس تصویرسازی می‌خواند و این همسو شدن علایق مشترک‌مان، باعث شد که با این کاراکترها یک کتاب کودک تصویرسازی کنیم. این شروع کار تصویرسازی من در زمینه کتاب کودک بود.
حانیه شجاعی در تأیید و ادامه صحبت‌های خواهرش گفت: شروع کار تصویرسازی من، به صورت خاص تصویرسازی کتاب کودک، با کتاب «جهان به سفر می‌رود» بود. «جهان به سفر می‌رود» اولین کتاب ماست که به مرحله چاپ رسیده؛ اما هر دوی ما کتاب‌های کارشده‌ای داریم که تکمیل شده و چاپ نشده‌اند. ان‌شاالله در آینده نزدیک آن کتاب‌ها هم به مرحله چاپ خواهند رسید.
- در بخشی از کتاب آورده‌اید: «جهان خودش آمد به خانه ما.» لطفاً در مورد لحظه کشف جهان در اطراف خودتان و فرآیند تألیف و تصویرگری آن توضیح دهید. تصویرسازی کتاب «جهان به سفر می‌رود» چقدر زمان برد و شما از چه ابزار و تکنیک‌هایی برای ایجاد تصاویر استفاده کردید؟
حانیه شجاعی: خواهرم زهرا به واسطه شرکت در دوره‌های پاپیه ماشه، مجسمه‌های پاپیه ماشه زیادی تولید کرده بود. هر هنرمندی، در هنگام خلق یک اثر هنری، به صورت غیرارادی در ذهن خود داستانی برای آن اثر دارد. در دورانی که تصمیم به تصویرسازی گرفتیم، طبق ذهنیتی که خواهرم هنگام ساخت این مجسمه‌ها داشت، آنها را در کنار هم چیدمان و عکاسی کردیم؛ کم‌کم طی این عکاسی‌ها متوجه شدیم که این تصاویر سمت‌وسوی داستان به خودش گرفته است. آن‌زمان این تصاویر شکل کتاب نداشت؛ ولی ما آنها را در سال ۲۰۱۵ به صورت یک مجموعه تصویرسازی در جشنواره تصویرسازی کتاب کودک شارجه شرکت دادیم و برنده مدال شدیم.
زهرا شجاعی: سال ۲۰۱۵ پنج تصویری که اجرا کرده بودیم در جشنواره تصویرسازی کتاب کودک شارجه برگزیده شد و ما انگیزه پیدا کردیم که این کتاب را کامل کنیم و به چاپ برسانیم. تکنیک تصویرسازی این کتاب میکس‌مدیا است. کاراکترهای کتاب را که عروسک‌های پاپیه ماشه هستند چیدمان کردیم و پس از صحنه‌سازی در مدت یک ماه از تمام آنها عکاسی کردیم. بعد از اینکه تصاویر کتاب کامل شد نسخه اولیه کتاب را به زبان انگلیسی تهیه کردیم و پس از در میان گذاشتن با استادان مطرح تصویرسازی خواهرم حانیه در دانشگاه متروپولیتن لندن، مقداری اصلاحات روی آن انجام دادیم. نسخه اولیه کتاب را که به زبان انگلیسی تهیه کرده بودیم برای تعدادی از انتشارات‌های انگلیسی فرستادیم. چندسالی گذشت؛ اما به دلیل اینکه انتشارات‌های مطرح با آژانس‌ها کار می‌کنند و تصویرگر-مؤلف قادر به اقدام مستقیم نیست و ما هم با هیچ آژانسی قرارداد نداشتیم، موفق به چاپ کتاب نشدیم.
ما این کتاب را رها کردیم تا اینکه پس از مدتی یکی از دوستان‌مان که خیلی به این کتاب علاقه داشت و تعدادی از انتشارات را به ما معرفی کرده بود، به ما انگیزه داد که این کتاب را چاپ کنیم. شروع به بررسی کردیم و تصمیم گرفتیم که با نشر «ادامه» همکاری کنیم. در مرحله کارهای گرافیکی انتشارات متوجه شدیم عکس‌های اولیه‌ای که تهیه کرده بودیم کیفیت لازم برای چاپ را ندارد. به همین دلیل، دوباره و با یک دوربین بسیار کیفیت‌تر شروع به عکاسی کردیم و در پروسه عکاسی مجدد هم اصلاحات زیادی روی تصاویر اولیه انجام شد و در نهایت خروجی کار تبدیل به کتاب «جهان به سفر می‌رود» شد.
- اینکه شما به طور همزمان در سه نقشِ خالق شخصیت‌ها، نویسنده و تصویرگر کتاب حضور داشتید چه احساسی داشت؟ به نظر شما کتاب‌هایی که مؤلف کتاب تصویرگر آن نیز است چه تفاوتی با دیگر کتاب‌ها دارد؟
زهرا شجاعی: در تألیف و خلق شخصیت‌های تصویرسازی یک کتاب دو رویکرد وجود دارد. اول اینکه با در دست داشتن داستان، تصویرسازی را با تکنیک‌های مختلف انجام دهیم؛ دوم اینکه با در دست داشتن تعدادی تصویر شروع به شکل دادن داستان بر اساس آن تصویرسازی‌ها کنیم. در کتاب «جهان به سفر می‌رود» با وجود داشتن شخصیت‌ها ما بخشی از تصویر را داشتیم؛ در ضمن هنگام ساخت این شخصیت‌ها نیز مقداری از داستان آنها را در ذهن خود داشتیم. برای مثال وقتی «جهان» شکل گرفت، کوله‌پشتی ثابتش و آن کلاه جهانگردی که برایش درست کرده بودم، حس جهانگردبودنش را به من منتقل می‌کرد. ما بر اساس ذهنیت‌مان از شخصیت‌ها و تصویرهایی که داشتیم شروع به شکل دادن داستان کردیم و گهگداری در این بین، کاراکترهای دیگری را بر اساس روند داستان به آن اضافه کردیم.
با توجه به دغدغه، علاقه‌مندی، جست‌وجوگری‌ها و بررسی‌هایم در دنیای کتاب کودک، کتاب‌های محبوب خودم کتاب‌هایی هستند که مؤلف و تصویرگرشان یکی است. در این دست کتاب‌ها هماهنگی بین تصویر و داستان بسیار بیشتر است. به نظر من در کتاب‌هایی که به طور جداگانه داستان را یکی نوشته و دیگری آن را تصویرسازی کرده داستان و تصویر مکمل هم نیستند؛ گویی تصویرگر دنیای ذهنی خود را تصویرسازی کرده و نتوانسته است با داستان ارتباط برقرار کند. استثنا همیشه وجود دارد؛ اما به نظرم این نقص نیز در دنیای تألیف و تصویرگری جداگانه کتاب وجود دارد. به عقیده من وقتی که مؤلف و تصویرگر کتاب یک نفر باشد جنس داستان و جنس تصویر خیلی به هم نزدیک‌تر است.
- در پایان داستان تصویری از جهان و دوستانش در یک قاب ساخته و در کنار آن نوشته‌اید: «یار در خانه و ما گرد جهان می‌گردیم». شما سعی داشتید با این تصویر چه پیامی را به خوانندگان کتاب «جهان به سفر می‌رود» منتقل کنید؟
حانیه شجاعی: ما قصد داشتیم در داستان کتاب «جهان به سفر می‌رود» چند پیام را به مخاطبان این کتاب منتقل کنیم. یکی از آن پیام‌ها اهمیت دوست در زندگی آدم‌هاست؛ اینکه حضور دوستان چقدر می‌تواند فضای زندگی آدم‌ها را تغییر بدهد و فضای نامطلوب را به یک فضای دوست‌داشتنی و مطلوب تبدیل کند. پیام دیگر کتاب این است که آدم‌ها باید قدر داشته‌های خود را بدانند. خداوند خیلی از موهبت‌ها را در وجود خود ما گذاشته است و ما نباید خارج از فضایی که داریم، دنبال آن فضای مطلوب بگردیم. خیلی‌وقت‌ها این موهبت‌ها هست؛ ولی ما متوجهش نمی‌شویم اما اگر درست به زندگی نگاه کنیم می‌فهمیم که زندگی‌ای که حالا داریم، همان زندگی مطلوب است اما ما قدرش را نمی‌دانیم.
- چمدان‌های بازنشده جهان در تصاویر پایانی کتاب، خبر از جلدهای دیگر این مجموعه می‌دهد؟ آیا ما همراه با جهان به ماجراجویی‌های دیگری هم خواهیم رفت؟
حانیه شجاعی: قرار بر این است که ماجراجویی‌های جهان تمام نشود و در جلدهای بعدی ادامه داشته باشد. جلد دوم از داستان «جهان به سفر می‌رود» تألیف و عکاسی شده و حتی داستان جلد سوم هم طراحی شده است. هنوز برای مراحل چاپ صحبتی نشده؛ ولی برنامه ما و نشر ادامه این است که داستان ماجراجویی‌های جهان اینجا تمام نشود و ادامه داشته باشد.
- در پایان کتاب از بچه‌ها خواسته‌اید با استفاده از وسیله‌هایی که کار اصلی‌شان را انجام داده‌اند و حالا به دنبال یک ماجرای تازه هستند و با استفاده از ترکیب هنر مجسمه‌سازیِ پاپیه ماشه و وسایل بازیافتی، به روشی که در انتهای همین کتاب به آن‌هایاد داده‌اید، دوستی جدید ساخته و به جهان دعوتش کنند تا با داشتن ماجرایی جدید از وارد شدن آن شیء به محیط زیست و ایجاد دردسر برای حیوانات، جنگل‌ها، دریاها و حتی خود ما انسان‌ها جلوگیری کنند. در فعالیتی که طراحی کردید فقط دغدغه زیست‌محیطی و کاربرد مواد بازیافتی در سرگرم کردن کودکان را داشتید یا پیوند بچه‌ها با هنر و پرورش خلاقیت آنها نیز برای شما حائز اهمیت بود؟
زهرا شجاعی: من و خواهرم حانیه هر دو دغدغه محیط زیستی داریم و همیشه در تلاش هستیم که برخی موارد و نکات را رعایت کنیم. دوست داشتیم این دغدغه را با بچه‌ها نیز به اشتراک بگذاریم؛ چراکه آموزش این مسئله در آموزش و پرورش ما نقص دارد و بچه‌ها آموزش‌های مناسبی در زمینه محیط زیست نمی‌بینند. ما این دغدغه را داشتیم که این موضوع را در کتاب به صورت غیرمستقیم به بچه‌ها منتقل کنیم؛ زیرا همیشه روش غیرمستقیم جذابیت بیشتری در مقایسه با روش مستقیم دارد. در عین حال، تلفیق و اضافه کردن چاشنی خلاقیت به این موضوع و تحریک کردن بخش خلاق مغز کودک نیز برای ما خیلی دلنشین بود. این فعالیت به بچه‌ها فرصت می‌دهد که به صورت همزمان خلاقیت و استفاده از دورریختنی‌ها را تجربه کنند. پیرو این دغدغه، به غیر از فعالیت این کتاب، من کارگاه‌های آموزشی متعددی را در مدارس برای بچه‌ها اجرا کرده و به آنها یاد داده‌ام که با استفاده از همین تکنیک، با وسایل بازیافتی، کاراکترهایی که به آن علاقه دارند خلق کنند.
- رویای شما در دنیای تصویرگری کتاب کودک چیست؟
زهرا شجاعی: رویای هر تصویرگر این است که کتابش با کیفیت بالا به چاپ برسد. کیفیت تصویر در چاپ مخصوصاً در چاپ ایران افت تصویر پیدا می‌کند و رنگ‌های زیبای تصویر اولیه از بین می‌رود. رویای یک تصویرگر-مؤلف هم این است که در تصویر و متن کتابی که به صورت یک طرح و بسته کامل ارائه داده است، توسط انتشارات‌ها دستکاری نشود و تغییر نکند. برای مثال در کتاب «جهان به سفر می‌رود» تصویر جلد و عنوان کتاب در طرح اولیه این‌طور نبود و ما آنها را تغییر دادیم.
حانیه شجاعی: رویای من نیز همانند خواهرم این است که روی طرح تصویرگر اصلاحات صورت نگیرد تا تصویر نهایی از ایده‌آل تصویرگر فاصله نداشته باشد. رویای من این است که به تصویرگران آزادی عمل بیشتری داده شود.
- چه نکات و توصیه‌هایی برای کودکان و نوجوانانی دارید که علاقه‌مند به شروع حرفه تصویرسازی و تصویرگری هستند؟
حانیه شجاعی: به یاد خاطره‌ای از سال چهارم دبستانم افتادم؛ آن‌زمان رشته‌های هنری به قدر حالا گسترده و پرمخاطب نبود؛ اما من از همان سن علاقه خیلی زیادی به هنر داشتم. یک روز این علاقه را با معلمم در میان گذاشتم و به او گفتم: من خیلی به کارهای هنری علاقه‌مندم، توصیه شما برای من چیست؟ او گفت: لزومی به صبر و رسیدن به بزرگسالی و رفتن به دانشگاه نیست؛ از همین حالا شروع کن. برای مثال شروع به تصویرگری برای کتاب‌های گلستان و بوستان کن. این توصیه معلمم در زندگی من خیلی تأثیر گذاشت و از همان‌موقع، شروع به فعالیت کردم؛ یعنی صبر نکردم تا حتماً یک دوره نقاشی ببینم یا در دانشگاه درس آکادمیک بخوانم. به نظر من مشکل بچه‌های امروز این است که فکر می‌کنند حتماً باید یک اتفاق یا تغییر بزرگ رخ دهد یا حتماً باید آموزش حرفهای ببینند تا موفق شوند؛ در حالی‌که می‌توانند با هر سطح از توانایی که دارند به صورت خودجوش و با تمرین و استمرار از همان سن شروع به فعالیت کنند و وارد فضای تصویرگری کتاب کودک شوند؛ آنها می‌توانند با ذهن خلاق خودشان از همان سن کودکی، تصویرسازی کتاب کودک انجام دهند.
زهرا شجاعی: در تأیید حرفهای خواهرم، من هم دخترم را به صورت مستقیم و غیرمستقیم (با دیدن من هنگام کار تصویرسازی)، تشویق کردم که از همین حالا فعالیت تصویرسازی را شروع کند. او گاهی‌اوقات داستان‌هایی را که در ذهنش دارد به صورت کمیک‌استریپ طراحی می‌کند و به عنوان کادوی تولد، داستانی را که تصویرسازی کرده به دوستانش هدیه می‌دهد. با توجه به اینکه کودکان و نوجوانان، کودک درون‌شان فعال‌تر است و می‌توانند کارهای جذابی ارائه بدهند، این‌دست فعالیت‌ها شروع خوبی برای آنها است.
من در زمینه‌های مختلف کار هنری انجام داده‌ام؛ اما با توجه به تجربه تصویرگری کتاب کودک باید بگویم که تصویرسازی و تألیف کتاب کودک برخلاف ظاهر ساده‌ای که دارد کار خیلی سختی است و صبر عجیبی می‌خواهد. کسی که علاقه‌مند است در این زمینه فعالیت کند باید خیلی صبور باشد؛ چراکه نتیجه این فعالیت خیلی دیر حاصل می‌شود و تقریباً هیچ عایده مادی برایش ندارد. در این راه انگیزه بیرونی وجود ندارد و اگر می‌خواهید موفق باشید باید انگیزه درونی داشته باشید. من و خواهرم حانیه، این دغدغه و انگیزه را داشتیم و دل‌مان می‌خواست کاری هرچند کوچک در زمینه کتاب کودک انجام دهیم و زمانی که این کار را انجام دادیم، دل‌مان آرام گرفت.
حانیه شجاعی در تأیید حرفهای خواهرش گفت: باید بگویم که پروسه تصویرگری کتاب کودک از ابتدا تا زمان چاپ کتاب بسیار طولانی است و نمی‌توان به عنوان یک کار درآمدزا یا شغل اصلی زندگی به آن نگاه کرد. تصویرگران کتاب همگی دغدغه‌ها و انگیزه‌های فرهنگی و هنری دارند و از جان و دل مایه می‌گذارند. تولید کتاب کودک کار پرزحمتی است و از مؤلف و تصویرگر تا کارشناسان مختلف یک نشر برای بی‌نقص بودن هر قسمت از کتاب، انرژی بسیاری می‌گذارند. ما از تمام کسانی که در تولید این کتاب زحمت کشیده‌اند سپاس‌گزاریم.
تصویرگران ایران، تصویرگران خیلی موفقی در دنیا هستند و خیلی از آثار آنها در جشنواره‌ها برگزیده و برنده جایزه می‌شود؛ اما همین آثار آن‌طور که باید، از طرف کودکان ایران استقبال نمی‌شود. موضوع پایان‌نامه من در دوران فوق لیسانس و در دانشگاه متروپولیتن لندن درباره این موضوع بود که چرا کودکان استقبال زیادی ندارند از آثار تصویرگرانی که در جشنواره‌ها مقام می‌آورند؟ این موضوع خبر از یک اختلاف سلیقه بین کارهایی که به عنوان کار هنری و جشنواره‌ای مطرح‌اند و کارهایی که بچه‌ها می‌پسندند می‌دهند. در این پژوهش به این موضوع پرداختم که چطور می‌توان تصویرهایی را طراحی کرد که هم در جشنواره‌های تصویرگری به عنوان طرح خوب پذیرفته شوند و هم کودکان و نوجوانان آن طرح‌ها و تصویرگری‌ها را بپسندند. تصویرگری کتاب «جهان به سفر می‌رود» نتیجه تحقیقات ما در این پژوهش بود. کتابی که در جشنواره تصویرگری کتاب کودک شارجه جایزه گرفت و مخاطبان کودک و نوجوان نیز ارتباط خوبی با تصاویر آن می‌گیرند. به عقیده من اگر به این مسئله در کتاب‌های تصویرگر-مؤلف ایران پرداخته شود باعث کمرنگ‌تر شدن کتاب‌های ترجمه‌شده در بازار و رونق گرفتن و دیده شدن کتاب‌های تألیفی می‌شود.
نظر شما