سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: کتاب «حلقه گسترنده»، اثر فیلسوف برجسته استرالیایی، پیتر سینگر، که نخستین بار، سال ۱۹۸۱ منتشر شد، با ترجمه کاوه فیض اللهی از سوی نشر نو عرضه شده است. این کتاب همچنان به‌عنوان متنی بنیادین و تأمل‌برانگیز در نقطه تلاقی فلسفه اخلاق و زیست‌شناسی تکاملی جایگاه خود را حفظ کرده و با ارائه نظریه‌ای نوآورانه درباره منشأ و توسعه رفتار اخلاقی انسان، مباحثات عمیقی را در مجامع آکادمیک و روشنفکری دامن زده و بر درک ما از نوع‌دوستی، عقلانیت و مسئولیت اخلاقی تأثیرگذار بوده است. این گزارش، ایده‌های محوری کتاب، خالق آن، بازخوردهای انتقادی و اهمیت پایدار آن را مورد بررسی قرار می‌دهد.
خاستگاه‌های تکاملی و پرسش بنیادین فداکاری
سینگر در «حلقه گسترنده» به سراغ یکی از معماهای اساسی نظریه تکامل داروینی می‌رود: اگر تکامل اساساً نبردی برای بقای فرد و انتقال ژن‌هاست، چرا انسان‌ها (و برخی دیگر موجودات) رفتارهای فداکارانه از خود بروز می‌دهند؟ او با بهره‌گیری دقیق از مفاهیم زیست‌شناسی اجتماعی، به‌ویژه نظریه‌های «انتخاب خویشاوندی» و «نوع‌دوستی متقابل» استدلال می‌کند که ریشه‌های رفتار اخلاقی و فداکارانه در واقع در مزایای تکاملی آن نهفته است. فداکاری، در وهله اول، به‌عنوان یک رانش مبتنی بر ژنتیک برای محافظت از خویشاوندان نزدیک (که حامل ژن‌های مشترک هستند) و سپس در قالب همکاری‌های دوجانبه درون گروه (که شانس بقای همه اعضا را افزایش می‌دهد) ظاهر شد.
سینگر در فصول ابتدایی کتاب، ساختار استدلال خود را به‌شکلی روشمند بنا می‌کند. او با واکاوی انواع گوناگون فداکاری، از جمله فداکاری خویشاوندی، فداکاری متقابل (یا جبرانی) و حتی مفهوم بحث‌برانگیزتر «انتخاب گروهی»، نشان می‌دهد که چگونه رفتارهای به‌ظاهر ازخودگذشته می‌توانسته‌اند در طول فرآیند تکامل طبیعی، انتخاب و تثبیت شوند. این تحلیل دقیق از بنیان‌های زیستی، زمینه را برای فهم چگونگی گذار از این غرایز اولیه به نظام پیچیده‌تر اخلاقیات انسانی فراهم می‌آورد و نشان می‌دهد که اخلاق صرفاً اختراعی فرهنگی و بی‌ارتباط با طبیعت بیولوژیک ما نیست.
فراتر از غرایز: نقش محوری خِرد در گسترش دایره اخلاق
نقطه عطف و بخش متمایزکننده استدلال سینگر، فراتر رفتن او از تبیین صرفاً زیست‌شناختی است. او تصدیق می‌کند که تکامل، بستر و انگیزه‌های اولیه رفتارهای نوع‌دوستانه را مهیا کرده، اما این» «توانایی خردورزی» منحصر به فرد انسان است که به‌عنوان نیروی محرکه اصلی برای پیشرفت و گسترش افق‌های اخلاقی عمل می‌کند. در همین راستاست که سینگر مفهوم کلیدی «حلقه گسترنده» را معرفی می‌کند: دایره‌ای نمادین که محدوده توجه و مسئولیت اخلاقی ما را مشخص می‌سازد. این حلقه در ابتدا تنها خود فرد، خانواده و قبیله نزدیک را شامل می‌شد.
سینگر نشان می‌دهد که چگونه حضور در جوامع انسانی پیچیده‌تر، نه‌تنها این رفتارهای ریشه‌دار در زیست‌شناسی را تقویت کرد، بلکه زمینه را برای ارزیابی عقلانی آن‌ها فراهم ساخت. به واسطه نیروی عقل، انسان‌ها قادر شدند منطق پشت ملاحظات اخلاقی را درک کرده و به این نتیجه برسند که هیچ توجیه عقلانی معتبری برای کم‌اهمیت‌تر دانستن منافع دیگران (صرفاً به این دلیل که از گروه، نژاد یا حتی گونه ما نیستند) وجود ندارد. این فرآیند مبتنی بر استدلال و عدم تناقض، به‌تدریج حلقه را گسترش داد تا ملت، نژاد و در نهایت، از دید سینگر، کل بشریت و فراتر از آن را در بر بگیرد. بنابراین، فلسفه اخلاق در انسان، محصول تعامل پیچیده بین طبیعت بیولوژیک و ظرفیت منحصربه‌فرد او برای خردورزی است.
فیلسوف جنجالی و مترجم اثر: پیتر سینگر و کاوه فیض‌اللهی
پیتر سینگر (متولد ۶ ژوئیه ۱۹۴۶، ملبورن)، استاد بازنشسته اخلاق زیستی دانشگاه پرینستون، یکی از تأثیرگذارترین و در عین حال بحث‌برانگیزترین فیلسوفان اخلاق در دوران معاصر است. او به‌عنوان یکی از پیشگامان فکری جنبش حقوق حیوانات شناخته می‌شود و شهرت جهانی خود را بیش از همه مدیون آثار دوران‌سازی چون «آزادی حیوانات» (۱۹۷۵) و «اخلاق عملی» (۱۹۷۹) است. دیدگاه فلسفی او عمدتاً ذیل عنوان «فایده‌گرایی ترجیح‌گرا» (Preference Utilitarianism) طبقه‌بندی می‌شود که بر اساس آن، معیار درستی یک عمل، بیشینه‌سازی تحقق ترجیحات یا منافع همۀ موجودات ذی‌نفعِ متأثر از آن عمل است. سینگر همواره بر لزوم به‌کارگیری استدلال عقلانی در تصمیم‌گیری‌های اخلاقی تأکید ورزیده و دیدگاه‌های صریح و گاه رادیکال او دربارۀ موضوعاتی چون ارزش زندگی، سقط جنین، اوتانازی، فقر جهانی و اخلاق زیستی، مجادلات فکری گسترده‌ای را برانگیخته است. در ایران، این اثر مهم توسط کاوه فیض‌اللهی به زبان فارسی برگردانده شده و امکان مواجهۀ مستقیم خوانندگان فارسی‌زبان با یکی از متون کلیدی در فلسفۀ اخلاق معاصر را فراهم ساخته است.
بازخورد منتقدان به «حلقه گسترنده»
«حلقه گسترنده» از زمان انتشار با استقبال قابل توجهی در میان فیلسوفان، دانشمندان و منتقدان مواجه شد. بسیاری، توانایی سینگر در ایجاد پیوندی منسجم میان یافته‌های علمی روز (در زمان انتشار کتاب، عمدتاً زیست‌شناسی اجتماعی) و مباحث انتزاعی فلسفه اخلاق را ستوده‌اند. رابرت رایت، نویسنده کتاب «جانور اخلاقی»، این اثر را «درخشان» توصیف می‌کند که «اهمیت آن هر سال روشن‌تر می‌شود» و سینگر را «نخستین فیلسوف بزرگی» می‌داند که به اهمیت بینش‌های جدید داروینی درباره طبیعت انسان پی برد. مایکل روس، نویسنده «انقلاب داروینی»، آن را «مقدمه‌ای فوق‌العاده» بر مسئله رابطه تکامل و اخلاق می‌خواند که به شکلی تحسین‌برانگیز از آزمون زمان سربلند بیرون آمده و هنوز بحث روز است. همچنین، استیون پینکر، روان‌شناس تکاملی و نویسنده «لوح سپید»، نظریه «حلقه گسترنده» را «بسیار روشنگر» و راهی برای «آشتی دادن وجود طبیعت انسان با پیشرفت سیاسی و اخلاقی» می‌داند. با این وجود، برخی منتقدان بر اتکای بیش از حد سینگر به «عقل» به‌عنوان تنها یا اصلی‌ترین نیروی محرکه گسترش اخلاق، انگشت گذاشته‌اند. این منتقدان استدلال می‌کنند که عواملی چون «احساسات»، «همدلی»، «شهود اخلاقی» و «هنجارهای فرهنگی و اجتماعی» نیز نقش‌های حیاتی و گاه مستقلی در شکل‌دهی، تحول و گسترش دایره ملاحظات اخلاقی انسان ایفا می‌کنند و تقلیل دادن این فرآیند پیچیده به صرفِ خردورزی، ممکن است تصویری ناقص ارائه دهد.
افق‌های پیش رو: از حقوق حیوانات تا فراخوان جهانی به عمل
یکی از پیامدهای مهم و رادیکال نظریه سینگر، که در آثار بعدی او بسط بیشتری یافت، تأکید قاطع بر لزوم تداوم فرآیند گسترش حلقه اخلاق است. او استدلال می‌کند که اگر معیار برخورداری از جایگاه اخلاقی و لحاظ شدن منافع، «توانایی تجربه لذت و درد» باشد، آنگاه هیچ توجیه عقلانی سازگاری برای مستثنی کردن موجودات غیرانسان دارای این ظرفیت (مانند بسیاری از حیوانات) از دایره ملاحظات اخلاقی ما وجود ندارد. از نظر سینگر، «گسترش حلقهه اخلاق باید ادامه یابد تا سرانجام بیشتر جانوران دیگر را در بر بگیرد». این دیدگاه، او را به چهره‌ای محوری و الهام‌بخش در جنبش نوین حقوق حیوانات و اخلاق زیستی بدل کرده است.
«حلقه گسترنده» صرفاً یک تحلیل نظری تاریخی یا فلسفی نیست؛ بلکه به‌طور ضمنی (و در آثار بعدی سینگر به‌طور صریح) فراخوانی است برای بازاندیشی انتقادی درباره مرزهای سنتی مسئولیت اخلاقی‌مان و به‌کارگیری عقلانیت برای ساختن جهانی عادلانه‌تر و مهربان‌تر. این کتاب برای دانشجویان و پژوهشگران فلسفه، زیست‌شناسی، روان‌شناسی، علوم اجتماعی، فعالان حقوق بشر و حقوق حیوانات و هر فرد علاقه‌مند به پرسش‌های بنیادین درباره ماهیت انسان، منشأ ارزش‌ها و جهت‌گیری اخلاقی در جهان معاصر، اثری ضروری و بسیار خواندنی باقی مانده است.
نظر شما