به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» گزارشی است از سفر دو جوان قاجاری که در سفر اول مظفرالدین شاه به فرنگ همراه او بوده‌اند. جوانانی که اگرچه نسبت نزدیکی با شاه داشتند، اما با حفظ فاصله از او تلاش کردند تا به تنهایی این دنیای تازه را کشف کنند.
دوستعلی خان معیرالممالک و میرزاحسن خان مستوفی‌الممالک که بعدها چهره‌های مهمی در تاریخ فرهنگی و سیاسی ایران شدند، بخشی از خاطرات سفرشان را در قالب سفرنامه‌هایی در دو سوی یک دفترچه نوشتند. تعدادی از عکس‌های دیده‌نشده مسافران جوان فرنگ و همچنین مظفرالدین شاه قاجار نیز ضمیمه سفرنامه‌ها شده است. برای کامل‌تر شدن کتاب نامه‌هایی از این سفر و همچنین گزارشی از یک نشریه فرانسوی نیز از میان انبوه اسناد و عکس‌های به جا مانده از خاندان معیرالممالک انتخاب و برای نخستین بار منتشر شده‌اند.
میرزا حسن خان مستوفی‌الممالک، نویسنده سفرنامه اول کتاب، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک بود. مستوفی در جوانی با عصمت‌الملوک، نوه ناصرالدین شاه و دختر امیر دوست‌محمدخان معیرالممالک ازدواج کرد. او پس از پایان سفرش و بازگشت به ایران به عنوان وزیر جنگ به مجلس معرفی شد و بعدها و در دوره سلطنت محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار بارها به وزارت جنگ، وزارت مالیه و ریاست وزرا منصوب شد. مستوفی در آغاز جنگ جهانی اول ریاست دولت را بر عهده داشت و بی‌طرفی ایران را در این جنگ اعلام کرد. او دوبار به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و در دوره حکومت رضا شاه پهلوی نیز سه دوره ریاست دولت را بر عهده گرفت.
نویسنده دوم این سفرنامه دوستعلی‌خان معیرالممالک، فرزند دوست‌محمدخان و نوه ناصرالدین شاه قاجار بود. او با دختر علی‌اصغر خان امین‌السلطان، صدراعظم وقت ناصرالدین شاه و دوست نزدیک پدرش، ازدواج کرد. دوستعلی خان در دوره صدارت امین‌السلطان منصب وزارت مخزن نظام یا سررشته‌داری قوای نظامی را بر عهده گرفت و محاسبه اموال و خرید و فروش مایحتاج وزارت جنگ را به او سپردند. معیرالممالک به خاطر اتفاقاتی از مناصب دولتی کناره‌گیری کرد و مشغول نقاشی، شکار، پرورش ماکیان و تشکیل محافل تفریحی و فرهنگی شد. از دیگر کارهای او نوشتن خاطراتش از دوران ناصرالدین شاه بود. کتاب‌های «رجال عصر ناصری»، «یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه» و «وقایع‌الزمان» از آثار اوست.
ماجرای تدوین این کتاب از جایی آغاز می‌شود که یک کلکسیونر از جایی، تعدادی یادداشت و عکس قدیمی خریداری می‌کند. او متوجه می‌شود در میان یادداشت‌ها دفتری پیدا می‌کند که از دوطرف در آن نوشته بودند، یک نفر از ابتدای دفتر و دیگری از انتهای آن، سفرنامه‌ای را مکتوب کرده بودند. با بررسی آنها متوجه می‌شود آنها یادداشت‌هایی متعلق به میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک و دوستعلی‌خان معیرالممالک. این دونفر هنگام نگارش آن یادداشت‌ها تنها دو جوان مسافر بودند، اما بعدها تبدیل به دوتن از چهره‌های مهم دوران قاجار شدند. این دو جوان با کمی فاصله از مظفرالدین شاه به سفری می‌روند و آن را از دید خود می‌نویسند.
این دو نفر چهره‌های مهمی از دوران قاجار هستند. مستوفی‌الممالک چندین دوره در ایران وزیر بوده است. دوره احمدشاه و رضاشاه؛ و حتی حکم بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم را امضا کرده است. معیرالممالک هم نویسنده و هنرمند دوره قاجار است و کتاب‌های زیادی دارد که ما را با وضعیت و افراد دوره ناصری آشنا کرده است. نسبت آن دو با یکدیگر نیز برادرزن و داماد است. آنها در ۲۶ سالگی و ۲۸ سالگی به این سفر رفتند. مظفرالدین‌شاه قصد رفتن به اولین سفر فرنگ خود را داشته و این دو نیز می‌خواستند همراه شاه بروند اما از آنجایی که نمی‌خواستند درگیر تشریفات سفر سلطنتی باشند، ترجیحشان این بود که خوشادشان فرنگ راببینند و بچرخند، از این رو کمی بعد از شاه حرکت و سفر خود را آغاز می‌کنند. آنها با لباس و کلاه ایرانی سفرشان را شروع می‌کنند و از جایی به بعد در شکل و شمایلی جدید و با کلاه فرنگی به سفرشان ادامه می‌دهند.
نکته مهم درباره کتاب این است که این مطالب و حتی عکس‌های این کتاب برای اولین‌بار است که منتشر می‌شود؛ سفرنامه که دوطرفه یک دفترچه بوده، مستوفی‌الممالک از ابتدای سفر تا جایی از اروپا را می‌نویسد و مدتی بعد معیرالممالک بخش کوتاه دیگری از سفر را از طرف دیگر می‌نویسد.
این کتاب مانند پازلی است که قطعه‌های آن کنار هم جمع شده‌اند. این دفترچه، یک‌سری عکس دیده‌نشده و قدیمی از خود این افراد و هم از مظفرالدین شاه در سفر اولش به فرنگ که پیش از این در جایی دیده نشده‌اند؛ همراه ۸ نامه که این دو در طول سفر به امیرمحمدخان معیرالممالک (پدر دوستعلی‌خان و پدر زن حسن‌خان) نوشته‌اند. در کنار آنها، مصاحبه‌ای که یک روزنامه فرانسوی با معیرالممالک داشته نیز ترجمه شده و در این مجموعه قرار گرفته است. معیرالممالک بعدها در دهه سی در مجله یغما شرح این سفر را نوشته است که آن هم به این کتاب ضمیمه شده است. این کتاب با کنار هم گذاشتن این قطعه‌ها و بخش‌های مختلف تصویر درستی از این سفر به ما ارائه می‌دهد.
فهرست کتاب به این ترتیب نوشته شده است: ابتدا نوشته‌های مستوفی‌الممالک در دفترچه؛ سفرنامه معیرالممالک؛ شرح سفری که در مجله یغما منتشر شد؛ مصاحبه با معیرالممالک، ۸ نامه و در انتهای کتاب تعداد زیادی عکس دیده نشده از شخصیت‌ها و شخص مظفرالدین شاه. در کتاب به تفصیل درباره مقاصد گفته نشده، اما مشخص می‌شود که به کجاها رفته‌اند. همراهانی که در این سفر بوده‌اند نیز معرفی شده‌اند من‌جمله یحیی‌میرزا لسان‌الحکما نوه فتحعلی‌شاه، امان‌الله میرزا جهانبانی ضیاءالدوله نواده فتحعلی‌شاه قاجار و محمدخان حشمت‌الممالک و صادق‌خان نواب.
انتشارات اطراف کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» را به کوشش فاطمه معزی و پدرام خسرونژاد در ۱۸۴ صفحه به قیمت ۱۹۷ هزار تومان منتشر و روانه بازار نشر کرده است.
نظر شما