ابتدا جمعی از مدرسین حوزه علمیه قم از جمله ناصر مکارم شیرازی، محمدتقی مصباح یزدی، سید محمدباقر موسوی همدانی و عبدالکریم بروجردی به ترجمه کتاب پرداخته و آن‌را در ۴۰ مجلد به فارسی برگرداندند. اما از آنجا که نیمی از کتاب به قلم سید محمدباقر موسوی همدانی ترجمه شده بود، به توصیهه علامه طباطبایی، باقی مجلدات کتاب بار دیگر به وسیله موسوی همدانی به زبان فارسی برگردانده شد تا کل «تفسیر المیزان» با یک قلم ترجمه شده باشد.
متن عربی کتاب از سوی دارالکتب الاسلامیه در تهران (۱۳۷۵ هـ. ق) و مؤسسه الاعلمی در بیروت (۱۳۸۲ هـ. ق و ۱۴۱۷ هـ. ق) و متن فارسی کتاب از سوی مؤسسه دارالعلم قم، کانون انتشارات محمدی تهران و دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم) بارها منتشر شده است.
امروز (18 خردادماه) سالروز پایان تالیف این تفسیر ارزشمند به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایی است.
رویکرد اجتماعی «تفسیر المیزان» به مفاهیم قرآنی
آیت‌الله سید محمدعلی ایازی، محقق و قرآن‌پژوه به این مناسبت در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، در معرفی این اثر گران‌سنگ علامه طباطبایی، بیان کرد: «تفسیر المیزان» نقطه عطف تاریخی در نگارش تفسیرهایی است که از قرن پنجم با تفسیر اجتهادی شیخ طوسی با عنوان «التبیان» شکل گرفت. «تفسیر المیزان» نقطه عطف و نقطه اوج تاریخی در تفسیر اجتهادی است.
وی افزود: این تفسیر هم نگاه به گذشته داشته و هم در تفسیرهای بعد از خود به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیرگذار بوده است. ازجمله تفسیرهای مهمی که از تفسیر علامه طباطبایی اثر پذیرفته‌اند می‌توان به تفسیر «تسنیم» آیت‌الله جوادی آملی، تفسیر «الفرقان» آیت‌الله صادقی تهرانی، «تفسیر نمونه» آیت‌الله مکارم شیرازی و تفسیر «احسن الحدیث» سید علی‌اکبر قرشی اشاره کرد. حتی تفسیرهای موضوعی مانند تفسیر آیت‌الله سبحانی و تفسیر «المدخل الی القرآن» آیت‌الله ابطحی اصفهانی هم تحت‌تأثیر «تفسیر المیزان» بوده‌اند.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه با اشاره به شاخصه‌های این تفسیر قرآن، گفت: از مهم‌ترین ویژگی‌های تفسیر قرآن علامه طباطبایی می‌توان به پنج مورد شاخص اشاره کرد. نخست اینکه، «تفسیر المیزان» به روش تفسیر قرآن به قرآن انجام شده، به این‌صورت که فهم آیه قرآن را به استناد خود قرآن انجام داده و نه روایات و به این دلیل، متفاوت از تفاسیر گذشته و برخی از تفسیر معاصر است. عقل‌گرایی دومین ویژگی این تفسیر قرآن کریم است. «تفسیر المیزان» عقلی - فلسفی با روش تحلیل عقلانی برای فهم متن است. این روش به دنبال این است که فهم قرآن چگونه می‌تواند مبنای عقلی داشته باشد.
آیت‌الله ایازی ادامه داد: سومین ویژگی تفسیر علامه طباطبایی، رویکرد اجتماعی آن به مفاهیم قرآنی است. بیشتر تفسیرهای گذشته رویکرد فردگرایانه داشتند، ولی این تفسیر به مقولاتی همچون زندگی اجتماعی، سنت‌های تاریخی، حرکت جامعه و ویژگی‌های اجتماع توجه ویژه نشان داده است. همچنین می‌توان گفت این تفسیر، تفسیر عصری است و به نیازهای دوران معاصر و نسل جوان توجه دارد و به بسیاری از شبهات امروز پاسخ می‌دهد. این تفسیر با زبان مخاطب امروزی سخن می‌گوید. نثر آن هرچند عربی است که بعدها ترجمه شده، اما انسان را مخاطب قرار داده، اما تلاش کرده دغدغه‌های انسان معاصر را بشناسد و به آن پاسخ بدهد.
نویسنده کتاب «فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن» با اشاره به پنجمین ویژگی «تفسیر المیزان»، افزود: این تفسیر یک نگاه تقریبی نیز دارد. خیلی از تفاسیر گذشته یا براساس حمایت از اعتقادات اهل سنت یا دفاع از اعتقادات شیعه و به تعبیری با رویکرد کلامی تدوین شده‌اند. اما این کتاب، ضمن نگاه محوری به مکتب اهل‌بیت (ع)، هوشمندانه به جنبه‌های تقریبی هم توجه داشته است. نگاه علامه طباطبایی در «تفسیر المیزان» نگاه یک عالم اسلامی است و نه یک عالم شیعه. البته مفهوم این کلام این نیست که پیش ذهنیت‌های شیعی نداشته باشد که هر تفسیری از جایگاه و موضع فکری خود سخن می‌گوید.
وی در ادامه در تشریح چگونگی تأثیرگذاری «تفسیر المیزان» بر تفاسیر بعد از خود، اظهار کرد: از سه جهت می‌توان درباره یک تفسیر قرآن صحبت کرد؛ مبانی تفسیری، روش تفسیری و رویکرد و جهت‌گیری تفسیری. «تفسیر المیزان» از هر سه جهت به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در تفاسیر بعد از خود تأثیرگذار بوده است. ازجمله تفاسیر معاصر که از تفسیر علامه طباطبایی تأثیر زیادی پذیرفته می‌توان به تفسیر 20 جلدی «راهنما» اثر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اشاره کرد. تفسیر «نور» حجت‌الاسلام محسن قرائتی نیز هم از لحاظ روش و هم رویکرد از «تفسیر المیزان» تأثیر گرفته است. این تفسیر همچنین بر تفاسیری همچون «مواهب الرحمان» آیت‌الله سبزواری نیز تأثیرگذار بوده است.
این قرآن‌پژوه در پایان گفت: در دوره معاصر، حدود 16 تفسیر براساس یا با الگوبرداری از «تفسیر المیزان» نوشته شده است. کمتر تفسیری از میان تفاسیر معاصر با این قوت و قدرت علمی وجود دارد که تأثیرگذار بوده و از تفسیر علامه طباطبایی تأثیر نپذیرفته باشد.
نظر شما