سرویس فرهنگ مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): جنگی که در پایان تابستان ۱۳۵۹ به ما تحمیل شد، در تابستان هشت سال بعد، رسماً و با پذیرش آتش‌بس اعلامی سازمان ملل به پایان رسید. آن زمان خاویر پرز دکوئیار دبیر کل سازمان ملل بود و او نظارت بر تعهد دو طرف، یعنی ما و عراقی‌ها به آتش را به عهده داشت. البته ایران بعد از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ به آن پایبند ماند و به حکم فرماندهی کل قوا، عملی در نقض آن انجام نداد. اما بعثی‌ها همچنان شرارت می‌کردند. از عملیات تهاجمی منافقین موسوم به فروغ جاویدان – که در ضدحمله نیروهای ما در عملیات مرصاد درهم شکست – حمایت کردند و خودشان نیز چند حمله پراکنده به نواحی مرزی ما تدارک دیدند. آن‌هم در شرایطی که تا پیش از آن، خود صدام و مشاورانش به ختم هرچه زودتر جنگ اصرار می‌کردند.

علت آن اصرار و این حملات چه بود؟ یا به عبارت دیگر، این رفتار متناقض بعثی‌ها چه معنایی داشت؟ در توضیح این تناقض ظاهری، نوشته‌اند که آنان اصرار به پایان جنگ داشتند، چون از همان سال نخست فهمیدند و می‌دانستند برنده نهایی نخواهند بود و به اهدافی که برای رسیدن به آن‌ها جنگ را شروع کرده‌اند دست نمی‌یابند. اما در انتها، نمی‌خواستند دست خالی و بدون غنیمت از میدان جنگ خارج شوند. حمد الکواری در کتاب «عملکرد شورای امنیت در جنگ ایران و عراق» می‌نویسد صدام و سایر سران حزب معتقد بودند «بازگشت به صلح ممکن است در ذهن شهروندان عراقی این پرسش را مطرح کند که آیا قادسیه صدام ارزش این هزینه هشتناک را داشت.» صدام می‌کوشید دستاوردهایی برای خودش در این جنگ جعل کند و چیزهایی برای ارائه در تبلیغات رسمی حکومتش داشته باشد.

البته این نکته را نباید ناگفته گذاشت که عراقی‌ها از اجرای عملیات بزرگ وحشت داشتند، چون به تعبیر سردار حسین علایی، صدام «دریافته بود که می‌تواند شروع‌کننده جنگ با ایرانی‌ها باشد اما زمان و نحوه پایان جنگ را او تعیین نمی‌کند.» اما تحمل همین شرارت‌های محدود و پراکنده نیز برای نیروهای ما آسان نبود. با واسطه احمد آقا خمینی، از امام (ره) درباره چگونگی واکنش به دست‌درازی بعثی‌ها پرسیدند. احمد آقا به نقل از امام (ره) پاسخ داد: «حضرت امام فرمودند که به هیچ‌وجه به خاک عراق حمله نکنید. حتی گلوله‌ای به طرف آن‌ها شلیک نکنید. در صورتی که بمباران کردند، شما هم اگر صلاح دانستید دستور بمباران بدهید. شما نیروی مهیا داشته باشید، در صورتی که آن‌ها حمله کردند و زمینی را تصرف کردند شما هم به آن‌ها حمله کنید. من اعلام کرده‌ام که قبول قطعنامه تاکتیکی نیست. حمله نقض آن است. قبل و بعد از آتش‌بس ندارد.»

آن تصمیم امام خمینی (ره) از پیچیده‌تر شدن شرایط جلوگیری کرد و بعثی‌ها هم که از آخرین شرارت‌های‌شان چیزی به دست نیاورده بودند، سرانجام عقب نشستند و شرایط آتش‌بس را پذیرفتند. بعد با میانجی‌گری سازمان ملل، مذاکراتی میان نمایندگان ایران و عراق انجام شد. مذاکراتی که گاهی به سختی پیش می‌رفت و گاهی عملاً به بن‌بست می‌رسید. خاویر پرز دکوئیار در کتاب خاطراتش – که با عنوان «به سوی صلح» به فارسی ترجمه شده اما متأسفانه مدت‌هاست تجدید چاپ نشده است – از حوادث پیش و پس از آتش‌بس و مذاکرات میان ایران و عراق می‌نویسد و دشواری‌های موجود در برقراری صلح را تبیین می‌کند.
‌

معرفی چند عنوان کتاب

کتاب درباره جنگ تحمیلی کم نیست و فهرست بلندبالایی از عناوین مرتبط درباره‌اش وجود دارد. فهرستی که با خاطرات شهدا و رزمندگان شروع می‌شود و به روایت‌های داستانی و کوتاه بلند می‌رسد و شماری کار پژوهشی را نیز در خود جای می‌دهد. اما اگر جنگ تحمیلی را به عنوان واقعه‌ای تاریخی در نظر بگیریم، احتمالاً نخستین عنوانی که به ذهن‌مان برسد، مجموعه پنج جلدی «سیری در جنگ ایران و عراق» کاری از محمد درودیان و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس است. عناوین جلدهای پنج‌گانه این مجموعه، به ترتیب عبارتند از: خونین شهر تا خرمشهر، خرمشهر تا فاو، فاو تا شلمچه، شلمچه تا حلبچه، پایان جنگ. این مجموعه که چندی قبل چاپ یازدهم آن نیز متنشر شد، دفاع مقدس را در بستر سیاسی و اقتصادی و نظامی‌اش بررسی می‌کند و مسائل اصلی هر مقطع از این دوره هشت ساله را مورد بررسی دقیق قرار می‌دهد.

کتاب «سوداگری مرگ» که با عنوان فرعی «ناگفته‌های جنگ ایران با عراق» به فارسی ترجمه شده است نیز کتابی بسیار مفید و خواندنی درباره جنگ تحمیلی است. در مقدمه این کتاب می‌خوانیم که «سوداگری مرگ» افشاگر بسیاری از نکات ناگفته درباره جنگ ایران و عراق است و نکته ظریف و قابل تأمل درباره‌اش این است که نویسنده با استفاده از انبوه اسناد و مدارک نشان می‌دهد که با توجه به اهداف صدام از جنگ با ایران و نیز تلاش پیگیر او در دستیابی به مهلک‌ترین جنگ‌افزارهای پیشرفته تا حد موشک‌های با کلاهک اتمی، این جنگ - به خصوص پس از سوءاستفاده از بمب‌های شیمیایی در حلبچه و جزایر مجنون و… - عاملی بوده است که چهره واقعی صدام و همه حامیان جهانی‌اش را قبل از اینکه او بتواند به بمب اتم و نیروی هسته‌ای دست یابد، افشا کرده است.

کتاب «جنگ ایران و عراق، موضوعات و مسائل» از تولیدات انتشارات سمت نیز کتابی قابل اعتنا محسوب می‌شود. هدف از نگارش این کتاب، افزایش اطلاعات مخاطبان و برخورداری از قدرت تحلیل و نقد به همراه نگرش عمیق و همه‌جانبه به جنگ و آشنایی با قدرت روحی و ذهنی رزمندگان در طراحی و اجرای عملیات بوده است. روند شکل‌گیری جنگ، تهاجم نظامی عراق به ایران، آزادسازی مناطق اشغالی، تداوم جنگ در داخل خاک عراق و پایان جنگ، از مباحث اصلی مطرح شده در این کتاب است. همچنین می‌شود از مجموعه هشت جلدی «همه چیز درباره جنگ»، از انتشارات سوره مهر، «دایره‌المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق» از نشر سایان، «اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی» از نشر سروش نیز نام برد. مطالعه هر کدام از این کتاب‌ها، اطلاعات ما را از جنگ تحمیلی و سیر پرفراز و نشیب آن افزایش می‌دهند و بر چرایی و چگونگی تغییر و تحولات آن درنگ می‌کنند.