به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، دهمين آيين بزرگداشت حاميان نسخ خطي با حضور مسوولان و كارشناسان فرهنگي كشورمان در مركز همايش‌هاي كتابخانه ملي برگزار شد و از برگزيدگان و استادان در رشته‌هاي مرتبط با نسخ خطي چون فهرست‌نگاري، تصحيح متون، پايان‌نامه، مقاله، کتاب، احياء سند، کتابداري نسخ خطي، اهداي نسخ خطي به کتابخانه‌ها و ... با اهداي جوايز قدرداني شد.
در بخش فاكسيميله، دكتر اكبر ايراني، رييس مركز پژوهشي ميراث مكتوب براي چاپ عكس «علي نامه» (منظومه‌اي كهن) اثر ربيع با مقدمه محمدرضا شفيعي كدكني و محمود اميدسالار و «الابنيه عن حقايق الادويه: روضه الانس و منفعه النفس نوشته ابومنصور موفق بن علي هروي؛ كاتب علي بن احمد اسدي طوسي با مقدمه ايرج افشار و علي اشرف صادقي» شايسته تقدير شناخته شد.
منظومه «علي نامه» سروده به سال 482 هجري قمري از سراينده‌اي متخلص به ربيع (420 ﻫ .ق) است که نسخه برگردان (فاکسيميله) به قطع اصل نسخه خطي شماره 2562 کتابخانه موزه قونيه (ترکيه) کتابت حدود سده هفتم هجري است که با مقدمه استاد محمدرضا شفيعي کدکني و دکتر محمود اميدسالار توسط ميراث مکتوب با همکاري کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي و کتابخانه تخصصي تاريخ اسلام و ايران و مؤسسه مطالعات اسماعيليه منتشر شده است.
«علي نامه» اثري است به سبک شاهنامه فردوسي درباره دلاوري‌هاي حضرت علي (ع) در جنگ‌هاي صدر اسلام که به نظم در آمده است. نسخه اصلي اين اثر در موزه قونيه بوده و تاريخ کتابت اين اثر نشان مي‌دهد که حدود 100 سال بعد از سرايش شاهنامه فردوسي سروده شده است. نسخه اصلي اين منظومه را مجتبي مينوي به صورت ميکروفيلم از قونيه به ايران آورد.
تا چندي پيش گمان مي‌رفت كه اولين حماسه شناخته شده شيعي، «خاوران نامه» ابن حسام خوسفي است، اما اكنون با پيدا شدن منظومه «علي نامه» به اثري دست يافته‌ايم كه چهار سده پيش از خاوران نامه و در قرن پنجم هجري نگاشته شده است. دست‌نويس اين منظومه در كتابخانه قونيه كشور تركيه نگهداري مي‌شود.
سال‌ها پيش زنده‌ياد مجتبي مينوي، ميكروفيلمي از آن را تهيه و براي كتابخانه مركزي دانشگاه تهران مي‌فرستد. شگفت است كه ساليان بسيار استادان زبان فارسي از توجه به اين منظومه شيعي غفلت مي‌ورزند تا آن كه دكتر محمدرضا شفيعي كدكني با بررسي نكته‌بينانه ميكروفيلم «علي نامه»، مقاله‌اي مفصل (در 70 صفحه) درباره آن چاپ و منتشر مي‌كند و استادان را به اهميت و ارزش «علي نامه» توجه مي‌دهد.
«علي نامه» حدود نيم قرن پس از شاهنامه فردوسي سروده شده است. تاثير گوينده آن از شاهنامه به روشني پيداست. حتي او از فردوسي به نيكي ياد مي‌كند، اما محتويات اثر او را ناپسند مي‌شمارد. گوينده «علي نامه» بارها خود را «ربيع» مي‌نامد و اشاره مي‌كند كه در 62 سالگي منظومه‌اش را سروده است. در ضمن تاريخ تولد او در 420 هجري بوده است. دكتر شفيعي كدكني در مقاله خود حدس زده است كه ربيع به احتمال قريب به يقين در خراسان و شايد در ناحيه بيهق به‌سر مي‌برده است.
«علي نامه» حدود 12 هزار بيت دارد و در شرح جنگ‌ها و مناقب علي (ع) است. سراينده منظومه به شرح جنگ‌هاي «جمل» و «صفين» مي‌پردازد و گويا قصد داشته كه جنگ «نهروان» را هم به نظم بكشد، اما موفق نمي‌شود يا آن كه مي‌سرايد، اما آن بخش از منظومه او در گذر زمان از بين مي‌رود.
دكتر كدكني درباره اهميت «علي نامه» يادآور مي‌شود كه مي‌توان آن را در رديف «گرشاسب‌نامه» اسدي طوسي قرار داد. از سويي ديگر از نظر تاريخ شيعي و حماسه‌هاي مرتبط با آن نيز داراي اهميت فراوان است. سپس اضافه مي‌كند كه «اگر اين همه امتيازات را هم نداشت به تنهايي به عنوان يك منظومه بازمانده از قرن پنجم داراي كمال اهميت بود»
درباره ارزش ادبي «علي نامه» نيز نوشته‌اند «با چشم پوشي از خطاهاي بسيار كاتب و بعضي ضعف‌هايي كه احتمالاً متوجه شخص گوينده است، مي‌توان گفت كه ربيع در بعضي از قسمت‌هاي اين منظومه ابيات خوب و قابل توجهي نيز سروده است. از ميان حدود 11 تا 12 هزار بيت موجود در اين نسخه مي‌توان حدود دو ـ سه هزار بيت قابل نقل و حتي گاه ستايش برانگيز يافت. به ويژه كه اين منظومه نخستين تجربه شعر حماسي شيعي اثني عشري در تاريخ ادب فارسي است و كساني كه با تاريخ شعر فارسي آشنايي عميق دارند به نيكي آگاهند كه از ميراث شعر فارسي شيعي، قبل از حمله غزها چيز مهمي باقي نمانده است و اگر تمام موارد را روي هم جمع‌آوري كنيم از صد بيت هم كمتر خواهد بود. از اين چشم‌انداز بايد براي اين منظومه به عنوان يك حماسه شيعي اثني عشري در زبان فارسي همان قدر اهميت قائل شويم كه براي شاهنامه دقيقي به عنوان نخستين تجربه بازمانده از حماسه ملي ايراني قبل از فردوسي.
دكتر شفيعي كه به بررسي دقيق منظومه پرداخته، آنگاه با برشمردن واژگان كهني كه در آن به‌كار رفته است، ارزش «علي نامه» را از ديد ادبي نيز گوشزد كرده است. آن واژه‌ها و تركيبات آن اندازه اهميت دارند كه دكتر شفيعي «علي نامه» را «گنجينه‌اي گرانبها از لغات و تركيبات فارسي كهن» دانسته است كه بعضي از آن‌ها در فرهنگ‌ها شواهد اندكي دارند و برخي نيز نادر و كمياب‌اند و در جايي ديگر ديده نمي‌شوند.
شماري از آن لغات و تركيبات زيبا چنين است: آبگينه بر سنگ زدن (كنايه از جنگ‌افروزي)، اسفيده دم (سپيده دم)، ايرمان (مهمان طفيلي)، بامدادين نماز (نماز صبح)، بسنده (كافي)، بيهوده كام (ياوه گو)، پاي مرد (شفيع و واسطه)، ترس كار (متقي)، چاربالش (مسند)، خايسك (چكش)، دست پيمان (قول و قرار)، دشمن آوار (دشمن شكن)، روز كور (عاجز)، شكوهيده (ترسيده) و موارد بسيار ديگر كه دكتر كدكني در مقدمه پراطلاع خود يك يك برشمرده است.
اين منظومه با آن كه شرح ماجراهايي است كه در ميان اعراب روي داده است، اما در توصيف جنگاوران و شيوه صف‌آرايي و نبرد آنان، رنگ و رويي ايراني دارد. چنين تصويري كه سراينده از جنگ‌ها و رجزخواني‌ها به دست مي‌دهد، بي‌گمان متاثر از شاهنامه و شيوه سخنوري فردوسي است.
اين هم كه او در ناحيه خراسان مي‌زيسته و با حماسه‌هايي كه در آن‌جا پديد آمده آشنا بوده، در سبك سرايش او تاثير فراوان گذاشته است. حتي، آن گونه كه برخي از استادان شاهنامه‌شناس يادآوري كرده‌اند، ربيع برخي از ابيات فردوسي را با اندك دگرگوني در لابه‌لاي بيت‌هاي منظومه‌اش گنجانده است. ستايش او از «خرد» و «خردورزي» نيز رنگي از شاهنامه دارد.
دكتر سجاد آيدنلو از منظومه «علي نامه» ديگر تاثيرپذيري‌هاي ربيع از شاهنامه را اين گونه مي‌داند: «خطبه‌ها در آغاز مجلس به شيوه فردوسي است. در اين خطبه‌ها، ربيع همانند فردوسي به ساليان عمر خود اشاره مي‌كند. استناد به منابع كار ربيع نيز باز برگرفته از شيوه فردوسي است.
گريزهاي تعليمي در ميان و پايان روايات از شاهنامه تقليد شده است. فردوسي به گونه داناي كل مسايلي را مطرح مي‌كند كه اين شيوه را در «علي نامه» هم مي‌بينيم. در «علي نامه» مصراع‌هايي دقيقا از شاهنامه گرفته شده است. اين كار شايد به سبب انس فراوان شاعر منظومه با اثر فردوسي بوده است. تاثيرپذيري از لغات شاهنامه در «علي نامه» نيز آشكار است.
نسخه برگردان اين منظومه توسط نشر ميراث مكتوب و با همكاري چند كتابخانه و موسسه ديگر چاپ شده است. اين نسخه برگردان كه به قطع اصل نسخه «علي نامه» است در 600 صفحه، به انضمام فهرست آيات، احاديث و اخبار، نام كسان، نام جاي‌ها و وقايع، كتاب‌ها، گروه‌ها و قبايل و دو مقدمه دكتر محمدرضا شفيعي كدكني و دكتر محمود اميدسالار است.
ترجمه انگليسي مقاله دكتر اميد سالار نيز در پايان كتاب آورده شده است. عنوان نوشته او «ملاحظاتي درباره نسخه خطي علي نامه» است. در آن نوشته آگاهي‌بخش، به شيوه‌اي دقيق در باره مشخصات ظاهري و تعداد ابيات و عناوين متن نكته‌هايي بازگو شده است.
علاوه بر اين كه درباره رسم‌الخط نسخه و كاتب آن نيز توضيحاتي آمده است. ناشر كتاب، عكس برگردان نسخه را نيز با شماره‌هاي جداگانه مشخص كرده است. خط روشن كاتب نسخه، كه آن را در حدود سده هفتم هجري كتابت كرده است، به آساني قابل خواندن است.
دكتر اکبر ايراني، رئيس مرکز پژوهشي ميراث مکتوب مي‌گويد: سراينده منظومه علي نامه، يک ايراني گمنام اهل توس و متخلص به «ربيع» بوده که اين اثر را در قرن پنجم هجري و در نوعي اعتراض به شاهنامه فردوسي سروده است. ربيع معتقد است زماني که شاهنامه سروده شد، عده‌اي از شعراي هم عصر فردوسي زبان به اعتراض گشودند و به گونه‌اي با متهم کردن فردوسي به پول پرستي معتقد بودند وي شاهنامه را با هدف دريافت صله از سلطان محمود غزنوي سروده است!
مولف كتاب «حال دوران» (نگرش جامعه‌شناختي به موسيقي از جاهليت تا آغاز عباسيان) خاطرنشان مي‌كند: ربيع در ابتداي منظومه علي نامه با اشاره به انگيزه‌اش از سرودن آن آورده است، هنگامي که پيامبر اکرم (ص) و امام علي (ع) با دلاوري در جنگ‌هاي صدر اسلام حماسه آفريدند، بهتر بود فردوسي شاهنامه را درباره جنگ‌هاي اين دو شخصيت بزرگ اسلام مي‌سرود نه درباره رستم و سهراب که افسانه‌اند.
ربيع در اين منظومه خطاب به فردوسي مي‌گويد: تو که شيعه هستي، بعيد بود نسبت به پيامبر (ص) و ائمه (ع) بي‌تفاوت باشي. ربيع اين منظومه را در بحر متقارب يعني همان وزن حماسي و به زبان فارسي سروده است. «علي نامه» با سبك و بياني حماسي در حوزه توصيف و تصويرگري و ابزارهاي آن سروده شده و ارزش بسياري در تاريخ ما دارد. زيرا اين عناصر، وسيله‌اي است براي ملموس و محسوس‌تر كردن صحنه‌هاي متنوع و مختلفي كه در بستر شعر حماسي روي مي‌دهد و به عنوان يكي از معيارهاي سنجش كيفي اثر حماسي به شمار مي‌آيد.
دوشنبه ۱ آذر ۱۳۸۹ - ۱۵:۱۹
نظر شما