سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): همزمان با اولین روز از هفته کتاب، نشست تخصصی «چرایی اقبال عمومی به نثر دوره قاجار» با حضور محمدرضا حاجی آقابابایی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، حامد عسکری؛ شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار و علی‌محمد طرفداری؛ عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در سرای کتاب برگزار شد.
دوره قاجار یکی از دوره‌های بسیار درخشان برای نثر فارسی است
در ابتدا محمدرضا حاجی آقابابایی گزارشی اجمالی از نثر دوره قاجار و گونه‌های مختلف نثر قاجاریه ارائه کرد و گفت: نثر قاجار در امتداد نثر هزار ساله فارسی می‌نشیند؛ به یک تعبیر می‌توانیم دوره‌ها را از هم جدا کنیم و به یک تعبیر نمی‌توانیم چون آنها در تداوم همدیگر حرکت می‌کنند و هر دوره‌ای در امتداد دوره پیشین خود قرار گرفته است و نثر قاجار نیز به همین شکل است.
وی افزود: اگر بخواهیم با دید کلان به نثر قاجار نگاه کنیم، می‌توان آن را به چند دوره تقسیم کرد. دوره اول، امتداد نثری است که از قرن یازدهم و دوازدهم داریم؛ دورانی که با حکومت‌های سیاسی آن را نامگذاری می‌کنیم. بخشی از تاریخ ادبیات ما بر اساس مکان‌های جغرافیایی و بخشی هم به صورت سیاسی تقسیم‌بندی شده است. وقتی می‌گوییم نثر قاجار یعنی امتداد آن نثری که در دوران افشاریه یا در دوره زندیه وجود داشته است. حتی می‌توان آن را تا دوران صفویه نیز امتداد داد. بنابراین می‌توان گفت دوران اولیه نثر قاجار ادامه همان نثر مصنوع، فنی و متکلف ما محسوب می‌شود. در واقع تقسیم بندی‌ها عمدتاً براساس نگاه حاکمان شکل می‌گیرد وگرنه ما در دوران‌های مختلف نثر ساده نیز داشته‌ایم.
او در ادامه به متن «گنجینه نشاط» اشاره کرد و گفت: اگر به گنجینه نشاط که در دوره اولیه قاجاریه بود، نگاه کنیم متوجه می‌شویم که نثر آن متکلف و مصنوع بوده است اما کم کم با تغییراتی که در مناسبات اجتماعی و اقتصادی شکل گرفت، نوع و جنس نثر کارایی خودش را از دست داد و از چارچوب قراردادی حکومت‌ها و دیوانی خارج شد. بعد از قائم مقام شاهد یک نثر معتدل هستیم که تا اوایل دوره ناصری می‌توان امتداد آن را دید. از این دوره به بعد شاهد تحول بسیار عظیم و حرکت به سمت نثر ساده هستیم.
محمدرضا حاجی آقابابایی با بیان اینکه دوره قاجار یکی از دوره‌های بسیار درخشان برای نثر فارسی است، ادامه داد: نثر قاجار در امتداد نثر هزار ساله فارسی می‌نشیند و به جرات می‌توان گفت دوره قاجار یکی از دوره‌های بسیار درخشان برای نثر فارسی است و امروزه این نثر فاخر و ماندگار است. در دل تاریخ مشاهده می‌کنیم که ناصرالدین‌شاه سفرنامه‌های فرنگ و خاطرات روزانه دارد که به ساده‌ترین شکل ممکن نوشته شده و مطالعه آن لذت بخش است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، نثر پس از اتمام دوره پهلوی اول و نثر امروز را نثر بسیار زیبایی دانست و گفت: عده‌ای فکر می‌کنند در آینده نثر فارسی دچار انحطاط می‌شود و از بین می‌رود، ولی به نظر من چنین نیست. با نگاه به کتاب‌های تاریخی مانند رساله و نامه‌های دیوانی در دوره اول قاجاریه درمی‌یابیم که در این دوره کم کم گونه روزنامه‌نگاری و خاطرات‌نویسی شکل گرفته است. در این دوره عده‌ای از ایرانیان به سفر اروپا رفته با اروپاییان ارتباط برقرار کرده و خاطرات خود را ثبت کرده‌اند.
او توضیح داد: ابوالحسن خان ایلچی در زمان فتحعلی شاه به عنوان سفیر ایران به اروپا می‌رود و پیام فتحعلی شاه را برای ناپلئون دوم می‌برد؛ پس از آن است که حیرت‌نامه را می‌نویسد. البته چون او پرورش یافته دربار است خاطره‌نویسی‌اش چندان دلچسب نیست و جنس زبانش متکلف است اما امروزه ما این زبان را در آثار مختلف مانند فیلمنامه، نمایشنامه و متون مختلف ادبی استفاده می‌کنیم. البته نثر فارسی و ساده‌نویسی از دوران محمدشاه و بعد از دوره ناصری به شدت اوج می‌گیرد. جالب اینجاست در روزنامه‌نگاری نثر روزنامه‌هایی که وابسته به دربار هستند متکلف است؛ یعنی وقایع اتفاقیه که یک روزنامه دولتی است نثر متکلف دارد ولی روزنامه‌هایی که مربوط به مردم هستند، به ویژه روزنامه‌هایی که در خارج از ایران مانند استانبول و جاهای مختلف چاپ می‌شدند نثر بسیار ساده و روانی دارند و عامه مردم می‌توانند آن را بخوانند. در این دوره، گونه داستان از طریق ترجمه وارد ایران می‌شود و نمایشنامه‌نویسی رواج می‌یابد. این امر باعث شد نثر ما به سمت سادگی حرکت کند.
نثر ما در دوره قاجار خصوصی سازی شد
در بخش دیگری از این نشست، حامد عسکری درباره نقش روزنامه‌نگاری در فرایند تبدیل نثر به تغییر نثر در دوره قاجار، گفت: در دوره قاجار روزنامه‌نگاری پدید آمد. در گذشته اگر می‌خواستیم یک نویسنده موفق باشیم باید شاعر، حافظ قرآن کریم و حافظ علوم حدیث می‌بودیم. با این همه دانایی می‌توانستیم نثر خود را نگین کاری کنیم و نثر نگین کاری شده مانند یک شمشیر طلا بود اما نمی‌برید. در عصر قاجار خود زبان به مثابه زبان بودن مورد توجه قرار گرفت. در این دوره دانشجویان ایرانی به خارج از کشور رفته و زبان را آموختند. بعد نامه‌نگاری و روزنامه‌نگاری روزمره را یاد گرفتند. صنعت سینما و ضبط موسیقی آمد و به نوعی به نثر ما هم خصوصی‌سازی شد.
وی ادامه داد: ما می‌بینیم که در جیب یک پیراهن کهنه ۳۰۰ ساله یک نامه عاشقانه پیدا می‌شود که اتفاقاً زیباست. نثرش موزون است. از اشخاص مختلف که سفرنامه‌های متعددی از آنها برجای مانده نثری ساده می‌بینیم. نثر فارسی در این دوره با مردمی شدن از حالت اداری و دیوانی خارج و دچار پالایش شد که این پالایش در روزنامه‌های عصر آن دوره سرازیر شد. طوری که ما با خواندن روزنامه در دوره قاجار از نثر و زبان عامه مردم لذت می‌بریم و نثر و زبان فارسی در این دوره یک پوست‌اندازی شگرفی کرده است، گویی یک کودک پنج ساله برای ما شیرین زبانی می‌کند. ما یک تلقی از نثر قاجار داریم که برآمده از تولیدات رسانه‌ای است یعنی مثلاً فلان رمان یا فیلم برگرفته از دوره قاجار است.
این شاعر و محقق در ادامه با اشاره به این نکته که نثر فارسی در دوران قاجار لحن پیدا می‌کند، گفت: وقتی به نثر فارسی در ادوار مختلف نگاه می‌کنیم، رنجی را در آن مشاهده می‌کنیم؛ برخلاف غزل فارسی که کاملاً لحن است. یعنی مثلاً وقتی گلستان سعدی را می‌خوانید صدایی مثل صدای ربات‌های الان در ذهن آدم متصور می‌شود؛ در نثر قاجار زبان لحن پیدا می‌کند یعنی روحیات درونی نویسنده کامل در آن جریان دارد، عطر دارد. مثلاً لحن بیهقی به شدت حیرت‌آور است. وقتی بر دار کردن حسنک وزیر را می‌خوانید، می‌فهمید که نویسنده دستش به نوشتن نمی‌رود و هجای بلند و طولانی می‌شود و قلم شل می‌شود. ولی مواجهه مخاطب با نثر گلستان اینطور نیست. یعی موقع خواندن گلستان صدا مثل صدای گوینده‌های رادیو در ذهن شنیده می‌شود.
علی محمد طرفداری نیز در این نشست با اشاره به اینکه خصوصی سازی برای زبان خوب است و ثمرات خوبی دارد، گفت: عمومی شدن نثر و خارج شدن آن از حالت خصوصی به نثر آزاد باعث شد دیگر نثر، دیوانی نباشد بلکه برعکس به کف خیابان آمده و دیگران را ترغیب به نوشتن و ترجمه رمان کند. عظمتی که صنعت چاپ در دوره قاجار به دست آورد باعث شد ایرانیان در هر حوزه‌ای ورود پیدا کرده و در نهایت به ثمرات خوبی دست پیدا کنند.
وی با بیان این مطلب که در گذشته کلاسیک ایران نثر قاجار خاص و به صورت یک فن تخصصی در اختیار گروه خاص بود، اضافه کرد: مثلاً «قابوس نامه» بابی دارد به عنوان آموزش فن انشا و دبیری و… به طور خاص یک مورخ، تاریخ‌نگار و نویسنده می‌تواند پزشک باشد ولی هیچ پزشکی نمی‌تواند مورخ یا نویسنده باشد چراکه نویسندگی و تاریخ‌نگاری یک فن تخصصی است که در اختیار هر کسی قرار ندارد. چرا که در بعضی مواقع به دلیل وجود ملاحظات سیاسی و… نویسنده و تاریخ‌نگار طوری مطلب را پیچ و تاب داده و پیچیده می‌نویسند که به کسی بر نخورد. این هنر نویسنده است که می‌تواند طوری بنویسد که مخاطب هم لذت ببرد و هم سوتفاهمی به وجود نیاید. تحولات دنیای مدرن به رغم اینکه هنوز نمی‌توانیم بگوییم صد درصد فراگیر شده است تخصص را از دست اصحاب خاص می‌گیرد و در اختیار توده مردم قرار می‌دهد. توده مردمی که به مدرسه می‌روند، خواندن و نوشتن را یاد می‌گیرند و با مقوله خواندن و نوشتن سروکار دارند یا روزنامه‌نگار، نویسنده، پزشک، معلم هستند یا هر علم دیگری را یاد می‌گیرند.
عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ادامه داد: در یک زمانی جامعه دچار تحولات سیاسی می‌شود و ملی گرایان روی کار می‌آیند و با روی کارآمدن این گروه که نگاه به باستان‌گرایی دارند سره‌نویسی یا ساده‌نویسی در ایران شکل می‌گیرد و تا به امروز هم ادامه پیدا می‌کند؛ این سره‌نویسی که از شبه قاره هند شروع و به ایران هم وارد شد و نوشتن را از خاص بودن در آورد و عمومی کرد و در اختیار تمام جامعه قرار داد. این باعث شد که نویسندگان و شاعران زیادی ظهور کنند و آثار فاخری در ایران به جای بماند.
سی‌ویکمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «آینده خواندنی است» از بیست‌وسوم آبان‌ماه آغاز به کار کرد و تا سی‌ام آبان‌ماه ۱۴۰۲ به کار خود ادامه می‌دهد.
نظر شما