به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ هنر و موسیقی، بازتابی از فرهنگ و تاریخ هر دوره‌اند و در دوران قاجار، پیوند این دو جلوه‌ای خاص یافت. کتاب «عمله‌جات طرب خاصه» اثری پژوهشی است که با بررسی دو نقاشی مهم از عهد ناصری، به رمزگشایی از جایگاه موسیقی و هنرمندان آن دوره می‌پردازد. این کتاب با رویکردی میان‌رشته‌ای، از نقاشی به‌عنوان منبعی بصری برای فهم تاریخ موسیقی بهره می‌گیرد و سعی دارد پرده از لایه‌های پنهان فرهنگی، اجتماعی و هنری آن دوران بردارد.
نویسنده کتاب با تحلیل دقیق دو نقاشی، علی‌اکبر فراهانی و شاگردانش اثر ابوالحسن غفاری (صنیع‌الملک) و عمله‌ی طرب اثر محمد غفاری (کمال‌الملک)، تصویری روشن از موسیقی درباری در دوره‌ی قاجار ارائه می‌دهد. این دو اثر علاوه بر نمایش چهره‌های برجسته‌ی موسیقی، اطلاعات مهمی درباره‌ی ساختار و نحوه‌ی اجرای موسیقی در آن دوران در اختیار می‌گذارند. تفاوت‌های این نقاشی‌ها در سبک، تکنیک و نگاه هنری نیز بخشی از تحلیل این کتاب است که به درک بهتر خواننده از روند تکامل هنر تصویری و موسیقی در دوره‌ی ناصری کمک می‌کند.
بازتاب موسیقی در نقاشی‌های قاجاری
در نقاشی علی‌اکبر فراهانی و شاگردانش، چهره‌ی استاد برجسته‌ی موسیقی ایرانی در دربار ناصرالدین‌شاه همراه با شاگردانش به تصویر کشیده شده است. این اثر نه‌تنها مهارت موسیقایی استاد را نشان می‌دهد، بلکه نحوه‌ی آموزش و انتقال دانش موسیقایی در آن دوران را نیز بازتاب می‌دهد. صنیع‌الملک که از پیشگامان نقاشی واقع‌گرایانه در ایران است، با الهام از تکنیک‌های اروپایی، تصویری وفادار به واقعیت خلق کرده که از نظر تاریخی و موسیقایی اهمیت زیادی دارد. در مقابل، کمال‌الملک در نقاشی عمله‌ی طرب گروهی از نوازندگان را با دقتی بی‌نظیر به نمایش گذاشته است. استفاده از نورپردازی دقیق، ترکیب‌بندی استادانه و پرداخت جزئیات سازها و چهره‌ها، بیانگر سبک واقع‌گرایانه‌ی کمال‌الملک است. این نقاشی علاوه بر ارائه‌ی چهره‌ای دقیق از نوازندگان آن عصر، تصویری از فضای موسیقیایی درباری را نیز ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که موسیقی نه‌تنها در جشن‌ها و مراسم رسمی بلکه به‌عنوان بخشی از زندگی فرهنگی قاجاریان نقش داشته است.
تحلیل آیکونولوژیک موسیقی در نقاشی‌ها
کتاب «عمله‌جات طرب خاصه» با بهره‌گیری از روش آیکونولوژی موسیقی به تحلیل این دو اثر پرداخته است. آیکونولوژی به‌عنوان روشی در تاریخ هنر، تلاش می‌کند لایه‌های معنایی پنهان در آثار هنری را کشف کند. در اینجا، نویسنده علاوه بر بررسی تکنیک‌های نقاشی، به مطالعه‌ی معناهای ضمنی این آثار نیز پرداخته است. نقش موسیقی‌دانان در ساختار اجتماعی، نوع سازهایی که به تصویر کشیده شده‌اند، نحوه‌ی نشستن و تعامل نوازندگان و حتی انتخاب رنگ‌ها و ترکیب‌بندی، همگی از منظر فرهنگی تحلیل شده‌اند تا خواننده درک عمیق‌تری از جایگاه موسیقی در آن دوران پیدا کند.
یکی از نکات جالب این کتاب، اشاره به تفاوت نگرش دو نقاش به موسیقی‌دانان است. صنیع‌الملک، تحت تأثیر سنت‌های درباری و آموزش‌های اروپایی، تصویری رسمی و باوقار از استاد و شاگردانش ارائه می‌دهد که نشان‌دهنده‌ی جایگاه والای موسیقی‌دانان در آن دوره است. در مقابل، کمال‌الملک که بیشتر به جزئیات طبیعت‌گرایانه و واقع‌گرایی علاقه داشت، نوازندگان را در فضایی زنده و پویا به تصویر کشیده که حس نزدیکی بیشتری به مخاطب القا می‌کند.
موسیقی درباری و نقش آن در فرهنگ قاجاری
علاوه بر تحلیل نقاشی‌ها، کتاب به بررسی جایگاه موسیقی در ساختار فرهنگی دوره‌ی قاجار نیز پرداخته است. در این دوره، موسیقی درباری به‌عنوان بخشی از تشریفات رسمی، نقشی محوری داشت و نوازندگان برجسته‌ای مانند علی‌اکبر فراهانی به تربیت شاگردان و تدوین دستگاه‌های موسیقی ایرانی پرداختند. نویسنده با استفاده از منابع تاریخی، به معرفی نوازندگان و ویژگی‌های موسیقی آن دوران پرداخته و نشان داده که چگونه موسیقی از دربار به میان طبقات مختلف جامعه نفوذ کرده است. از دیگر بخش‌های جذاب این پژوهش، بررسی جزئیات سازهای موسیقی در نقاشی‌هاست. تنوع سازها و نحوه‌ی نمایش آنها اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی چگونگی اجرای موسیقی و نقش هر ساز در گروه‌های نوازندگی ارائه می‌دهد. برای مثال، حضور سازهایی مانند تار، سنتور و کمانچه در این نقاشی‌ها، تأییدی بر اهمیت این سازها در موسیقی درباری قاجار است.
رویکرد میان‌رشته‌ای و ارزش پژوهشی کتاب
یکی از ویژگی‌های مهم عمله‌جات طرب خاصه، رویکرد میان‌رشته‌ای آن است. این کتاب نه‌تنها برای پژوهشگران تاریخ هنر و نقاشی، بلکه برای علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی نیز اثری ارزشمند محسوب می‌شود. نویسنده با ترکیب تحلیل‌های هنری، تاریخی و موسیقایی، تصویری جامع از فضای فرهنگی آن دوره ارائه داده که می‌تواند برای مطالعات تطبیقی در حوزه‌ی تاریخ موسیقی و هنر نیز مفید باشد. علاوه بر این، کتاب به بررسی ارتباط میان نقاشی و عکاسی در دوره‌ی قاجار نیز پرداخته است. با ورود عکاسی به ایران در دوره‌ی ناصرالدین‌شاه، بسیاری از نقاشان از این هنر جدید تأثیر پذیرفتند و تلاش کردند واقع‌گرایی بیشتری را در آثار خود نشان دهند. این موضوع در سبک نقاشی‌های کمال‌الملک و صنیع‌الملک نیز مشهود است و کتاب تلاش کرده این پیوند را از منظر تاریخی بررسی کند.
یک اثر پژوهشی کم‌نظیر در شناخت موسیقی قاجاری
کتاب «عمله‌جات طرب خاصه» را می‌توان به‌عنوان یکی از پژوهش‌های مهم در زمینه‌ی موسیقی و هنر قاجاری دانست. این اثر با بررسی دقیق دو نقاشی شاخص، ضمن تحلیل سبک‌های هنری صنیع‌الملک و کمال‌الملک، به مطالعه‌ی جایگاه موسیقی درباری و نقش نوازندگان در ساختار فرهنگی دوره‌ی ناصری پرداخته است. روش آیکونولوژی موسیقی که در این پژوهش به کار رفته، کمک کرده تا خواننده فراتر از ظاهر نقاشی‌ها، به درکی عمیق‌تر از مفاهیم پنهان در آنها دست یابد. برای علاقه‌مندان به تاریخ موسیقی، نقاشی ایرانی و فرهنگ دوره‌ی قاجار، این کتاب منبعی ارزشمند محسوب می‌شود. اطلاعات تاریخی، تحلیل‌های هنری و رویکرد میان‌رشته‌ای آن، باعث شده تا اثری جامع و جذاب برای پژوهشگران و دوستداران هنر و موسیقی باشد. در نهایت، «عمله‌جات طرب خاصه» ما را به سفری در دل تاریخ می‌برد، جایی که موسیقی و نقاشی در کنار هم، صدای یک دوران را روایت می‌کنند.
کتاب «عمله‌جات طرب خاصه؛ خوانشی از دو نقاشی عصر ناصری با موضوع موسیقی اثر صنیع‌الملک و کمال‌الملک» نوشته ایلناز رهبر در نوبت اول ۳۰۴۱ با ۲۰۸ صفحه به قیمت ۳۸۲ هزار تومان به همت انتشارات پارت منتشر شده است.
نظر شما