سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، راه درمان کاهش شمارگان و رونق اندک کتابفروشی‌ها، همیشه حمایت‌های یارانه‌ای نیست؛ کلید بهبود بازار کتاب به تاکید کارشناسان، بازیابی سهم آن در سبد خانوار است. چگونه؟ با ابزار ترویج خواندن. محسن حاج زین‌العابدینی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، معتقد است؛ «دغدغه‌ها و بی‌ثباتی، مسائل اقتصادی، مهاجرت و شکاف‌های اجتماعی موجب شده است که تقریباً معنای خواندن و آگاهی کمرنگ شود؛ چون آدم‌ها به پیرامونشان نگاه می‌کنند و بیشتر از دیده‌هایشان یاد می‌گیرند؛ بنابراین، وقتی می‌بینند خردورزی سکه رایج جامعه نیست، ممکن است به ابزار خردورزی یعنی کتاب، توجه نکنند.»
— برای مفهوم «مروج خواندن» چه تعریفی وجود دارد و مروج چه معیارهایی دارد؟
«مروج خواندن» یا «تسهیلگر خواندن» به فردی گفته می‌شود که درباره موضوعاتی مانند «شیوه‌های مطالعه مفید و مؤثر»، «روش‌های بهتر مطالعه کردن»، «مدیریت زمان» و «بهداشت مطالعه» با افراد، گروه‌ها و دسته‌های متنوع تعامل دارد. «ارزیابی خواندن» یا «ترویج تفکر نقادانه» مهم‌ترین وظیفه مروج و تسهیلگر خواندن به حساب می‌آید؛ به‌عبارت دیگر، به افراد کمک می‌کند تا نخست نیازهای اطلاعاتی خود و راه برطرف کردن آن‌ها را بشناسند. رفع نیازهای اطلاعاتی افراد به مؤلفه‌های مختلفی ازجمله علاقه‌مندی، سن، جنسیت، روحیه و سواد بستگی دارد. بنابراین، تسهیلگر خواندن به افراد کمک می‌کند تا مخاطب کتاب بخواند، درباره آنچه خوانده فکر کند و سیر مطالعاتی صحیحی را پیش بگیرد.
مروج کتاب، مشابه دیگر مشاغل، علاوه بر فراگیری روش‌ها، به روزآمدسازی شیوه‌های ترویج هم نیاز دارد. روزآمدسازی در واقع تأکید بر مواجهه علمی با موضوع خواندن است، نه اقدام بدون درنظر گرفتن چارچوب، اصول و مبنای صحیح. بنابراین، توجه به همین نکته، بر ضرورت تربیت مروجان خواندن و روزآمدسازی دانشی آن‌ها تأکید می‌کند.
— بر روزآمدسازی دانش و شیوه‌های ترویج خواندن تأکید دارد که به نظر می‌رسد به‌دلیل اهمیت منطقه فعالیت مروج و گروه‌های مخاطب مروج است.
بله؛ در بحث ترویج، مفهوم «روان‌شناسی خواندن» را داریم؛ به این معنا که ویژگی هر فرد با فرد دیگر متفاوت است و به تعداد هر مخاطب «روحیات خواندن» و «سطح و دانش خوانایی» متفاوتی وجود دارد؛ بنابراین، در موضوع «ترویج خواندن» نمی‌توان نسخه واحدی پیچید و براساس شناخت ویژگی‌های فردی، برنامه خواندن تعریف می‌شود. ابزارها و قالب‌های خواندن به‌سرعت در حال تغییر هستند. به‌عنوان مثال، کتاب‌های الکترونیکی، پیش‌تر رونق چشم‌گیر امروزه را نداشتند؛ علاوه بر این، خواندن موبایلی به یکی از شیوه‌های رایج خواندن تبدیل شده است. بنابراین، تسهیلگر خواندن باید ابزارهای جدید را بشناسد. موضوع دیگر، انتخاب است. می‌دانیم بیهقی بزرگ گفته: «هر کتابی به یک‌بار خواندن می‌ارزد»، درحالی‌که این دیدگاه امروزه رد شده و تأکید می‌شود هر کتابی به یک‌بار خواندن نمی‌ارزد؛ بنابراین، هر فردی باید گزینشی کتاب بخواند؛ چراکه تولید کتاب در شاخه‌های مختلف بسیار زیاد است و کیفیت محتوا نیز چندان مطلوب نیست.
— درباره انتخاب گزینشی و مسئولیت تسهیلگر کتاب بیشتر بگویید.
به‌عنوان مثال، نباید هر کتابی در حوزه کودک و نوجوان را معتبر و درست در نظر بگیریم و در اختیار مخاطب قرار دهیم، بلکه باید توجه داشت، محتوای کتاب موجب اضطراب یا زمینه‌ساز انحرافات اخلاقی نشود. البته هدف، ممیزی کردن نیست، بلکه تأکید بر انتخاب کتاب و محتوای متناسب با سطح خوانایی و سن مخاطب است تا مؤثر باشد. در غیر این صورت، اگر هدف فقط خواندن برای گذران وقت باشد، خواندن کیفیت نخواهد داشت.
— با توجه به نکاتی که تشریح شد، وضعیت ترویج کتابخوانی در ایران چگونه است؟
برای پاسخ به این پرسش، باید کمی عمیق‌تر به موضوع نگاه کنیم؛ یعنی باید در مرحله نخست و اصلی، به جایگاه، ارزش و قدر و منزلت خواندن و در مرحله دوم به ضرورت خواندن بپردازیم؛ چراکه ابتدا باید نیاز خواندن وجود داشته باشد تا برنامه ترویج داشته باشیم. خواندن دارای ابعاد مختلفی است؛ به‌عنوان مثال، کیفیت کتاب و نشر. می‌دانیم، در گذشته، کتاب با شمارگان زیاد منتشر و سال‌های سال خوانده می‌شد؛ اما امروزه، با ظهور فناوری‌های جدید و تولید انواع کتاب، نمی‌توان با قطعیت درباره شمارگان کتاب صحبت کرد. موضوع دیگر، ممیزی است که به‌نظر می‌رسد بر کیفیت خواندن اثر می‌گذارد؛ علاوه بر این، کمرنگ شدن نیازمداری به خواندن و آگاهی در آموزش و پرورش نیز از دیگر چالش‌ها است.
— به‌نظر می‌رسد منظور سیاست‌گذاری‌های نظام آموزش و پرورش است.
علاوه بر سیاست‌گذاری‌ها، مسائل دیگر ازجمله کیفیت آموزش معلم‌ها و مسئله اقتصاد، مانع شده است تا اقبالی که پیش‌تر برای خواندن و دانایی وجود داشت، امروزه وجود نداشته باشد. به‌عبارت دیگر، آدم‌ها فکر می‌کنند بدون کتاب هم می‌توانند موفق باشند؛ این تصور خطرناک است. وقتی نیاز به خواندن کاهش پیدا کند، ترویج خواندن نیز بی‌معنا می‌شود. می‌دانیم که محصولی برای خواهنده‌ای ترویج می‌شود، اما اگر اشتیاقی وجود نداشته باشد، حلقه ارتباطی ایجاد نخواهد شد.
موضوع دیگر درباره وضعیت ترویج خواندن، جو جامعه است. دغدغه‌ها و بی‌ثباتی، مسائل اقتصادی، مهاجرت و شکاف‌های اجتماعی موجب شده است که تقریباً معنای خواندن و آگاهی کمرنگ شود؛ چون آدم‌ها به پیرامونشان نگاه می‌کنند و بیشتر از دیده‌هایشان یاد می‌گیرند؛ بنابراین، وقتی می‌بینند خردورزی سکه رایج جامعه نیست، ممکن است به ابزار خردورزی یعنی کتاب، توجه نکنند.
البته، باوجود همه این مسائل، نقش مروج خواندن پررنگ‌تر می‌شود؛ چراکه گاهی شور و اشتیاق برای خواندن وجود ندارد و مروجان خواندن باید برای ایجاد نیاز و تبیین اهمیت خواندن ورود کنند. خوشبختانه، فعالیت‌های زیادی در زمینه ترویج خواندن انجام شده است، ازجمله اینکه سال‌های سال است شورای کتاب کودک، مؤسسه کودکان دنیا، خانه کتابدار، مؤسسه حامی، کانون توسعه فرهنگی، سنجاقک و گروه سیمرغ ازجمله مراکز فعال در زمینه ترویج خواندن و ساخت کتابخانه در مناطق کمتر برخوردار هستند.
می‌دانیم که در دولت‌های یازدهم و دوازدهم، زمان تصدی دکتر صالحی در معاونت امور فرهنگی، همچنین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چند طرح ترویج خواندن ایجاد شد که به توسعه کتابخوانی کمک درخور توجهی کرد. خوشبختانه در دولت چهاردهم نیز این طرح‌ها شامل جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب، انتخاب پایتخت کتاب، جشنواره تقدیر از مروجان کتاب و جام باشگاه‌های کتابخوانی ادامه پیدا کرده است.
نکته مهم، مشارکت همه نهادها ازجمله شهرداری‌ها، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و وزارت صمت در امر ترویج است. حتی اگر در راهبری نقشی ندارند، حداقل در زمینه سازمان یادگیرنده، باید سرویس‌گیرنده ترویج کتابخوانی باشند.
— «سند ملی خواندن» که یکی از اهداف آن ترویج خواندن است، اوایل سال ۱۴۰۳ ابلاغ شد. نام بسیاری از دستگاه‌های دولتی در سند آمده است. برای تحقق این سند، چه مقدماتی لازم است؟
ابتدا باورمندی به اهمیت آن، به دور از شعارزدگی و ایدئولوژیک‌زدگی؛ در غیر این صورت، چند برگ سند، تکه کاغذی بیش نخواهد بود. هدف باید آگاهی‌بخشی به اقشار مختلف باشد؛ همچنین، باید بپذیریم که آگاهی عواقب دارد. آدم آگاه، آزاده است؛ آدمی که کتاب می‌خواند، منتقد است و زیربار حرف زور نمی‌رود. تفکر انتقادی همیشه به‌عنوان شمشیر اصلی دفاع از اندیشه با او همراه است. برای حفظ عنوان «ملی» برای سند خواندن، باید عدالت فرهنگی را برای همه اقشار، جنسیت‌ها، قومیت‌ها و ادیان مختلف در نظر داشته باشیم.
نظر شما