سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - زهرا ژرفی: سازمان اسناد ملی در ایران قدمتی طولانی دارد. در دوران قاجار به خصوص از زمان فتحعلی شاه، اسناد به صورت آرشیو اداره بیوتات در دربار نگهداری و در زمان «ناصرالدین شاه»، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دفتر میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالک گردآوری می‌شد.

وزارت خارجه ایران در سال ۱۲۷۸ توانست با پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را با رعایت اصول صحیح حفظ و نگهداری اسناد انسجام بخشد. در سال ۱۳۴۵، لایحه تأسیس «سازمان اسناد ملی ایران» ارائه شد، در روز هفدهم اردیبهشت ماه، سال ۱۳۴۹، مجلس شورای ملی، قانون تأسیس این سازمان را تصویب کرد.

در این میان، کهن شهر تبریز به دلیل سابقه تاریخی پایتختی و ولایتعهدی در دوران قاجار از مراکز مهم اسناد تاریخی در کشور به شمار می رود.

جهانبخش سلمانیان، یکی از چهره های علمی و سیاسی آذربایجان شرقی است که به تازگی حکم سرپرستی مدیریت اسناد و کتابخانه ملی شمال غرب کشور را دریافت کرده است. به مناسبت روز ملی اسناد گفتگویی با او انجام داده ایم که به ظرح ذیل می خوانید:

- اسناد ملی چه مواردی را شامل می شود؟

اسناد ملی عبارت است از: تمامی اوراق، مراسلات، دفاتر، پرونده‌ها، عکس‌ها، نقشه‌ها، کلیشه‌ها، نمودارها، فیلم‌ها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی که در دستگاه دولت تهیه شده یا به دستگاه دولت رسیده است و به‌طور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی به تشخیص سازمان اسناد ملی ایران ارزش نگهداری داشته باشد.

- سابقه نگهداری اسناد در ایران نسبت به کشورهای همجوار در چه سطحی قرار دارد؟

سابقه نگهداری اسناد در کشور ما با کشورهای همجوار فاصله چندانی ندارد، ولی با کشورهای اروپایی چرا؛ این مسئله علت‌های متعددی را در بر می‌گیرد و بیشتر به این عنوان بر می‌گردد که در گذشته، ساختارهای جدید و سیستم‌های مدرن دیر به بدنه اجرایی ما وارد شده است و در کل این سازمان در کشور ما دیر تشکیل شده است. مسئله مهم این است که نگاه فرهنگی، علمی، تاریخی، سیاسی و… به اسناد در بین عموم هم جایگاه مناسبی نداشته و نگاه دست دومی به مقوله‌های فرهنگی وجود داشته است. به قول شهید آوینی، در کشورهای غربی فرهنگ ابزاری است برای اقتصاد، اما در جهان‌بینی ما اقتصاد ابزاری برای فرهنگ است و قاعدتاً باید بر این مبنا سیاست گذاری کرد ولی در عمل شاهدیم که مقوله‌های فرهنگی غالباً جزو اولویت‌ها نیستند.

- با این اوصاف راهکار حل این معضل چیست؟

در اولین اقدام باید ارزش و اهمیت اسناد به عنوان مخزن مکتوب حافظه تاریخی را در بین اذهان جامعه جا بیندازیم و برای تحقق این امر، نیاز به فرهنگسازی داریم تا عموم به این باور برسند که ما مسئول انتقال دانش، تجربه و آگاهی به آیندگان هستیم. در دومین قدم باید برای اسناد کاربرد تعریف کرد، مثلاً اسناد ملی در حال حاضر می توانند بانک داده برای پژوهش‌های مختلف باشد و...

- وضعیت نگهداری اسناد ملی بعد از انقلاب در استان با توجه به تاریخ و گذشته ای که دارد چگونه است؟

بیشترین سهم نگهداری به بعد از انقلاب برمی گردد و در سامانه این سازمان می توانید آرشیوی از اسناد را مشاهده کنید. چند سالی است که تمامی اسناد به مرور زمان فهرست نویسی می شوند و در سایت، عناوین و نسخه‌هایی از آن قرار داده می شود که برای دسترسی آسان می توانید با جستجوی سئو و فقط با درج کلید واژه به عناوین اسناد دسترسی داشته باشید و برای اخذ نسخه‌ای از سند به سازمان مراجعه کنید. خود سندها به شکل کاملاً علمی و با استانداردهای درست نگهداری می‌شوند.

- اخبار ناگواری از وضعیت اسناد در تبریز به گوش می رسد. چه تدابیری برای نگهداری اسناد اتخاذ شده است؟

فضای نگهداری اسناد در استان وضع مناسبی ندارد و نزدیک به ۳۰ میلیون سند پیش آرشیو هستند و هنوز فهرست نویسی نشده‌اند. اسنادی که فهرست نویسی شده اند در خود این سازمان نگهداری می شوند اما شرایط استاندارد نگهداری را ندارند. در صدد هستیم که مکانی برای نگهداری آرشیو موجود، مهیا کنیم که طی رایزنی های صورت گرفته و با استفاده از ظرفیت کمیسیون ماده ۸۹ و شورای برنامه‌ریزی و توسعه‌ی استان، بتوانیم از ساختمان‌های مازاد سایر ادارات استفاده کنیم. اساساً ساختمان های تاریخی فضای مناسبی برای کارهای اداری نیستند و از سر ناچاری در این مکان مستقر شده‌ایم.

هر چند برای این بایگانی هم که می‌خواهیم ایجاد کنیم نیازمند نیروی انسانی هستیم تا در آنجا مستقر شوند که در این مورد هم با مشکل مواجهیم. از طرفی اعتبار استانی نداریم و اینجا با یک تن‌خواه محدود از سازمان مرکزی اداره می‌شود.

گفتنی است مقر اداره کل اسناد آذربایجان شرقی در خانه تاریخی اردوبادی در خیابان ارتش است. مساحت کلی این خانه هزار و ۹۰۰ مترمربع و مساحت ساختمان اداری آن ۹۸۴ مترمربع در سه طبقه بوده و به هیچ عنوان جوابگوی نیازهای موجود نیست.

در حال حاضر گرچه یک سالن هزار و ۶۰۰ مترمربعی هم برای نگهداری اسناد در اختیار این اداره کل بوده اما وجود مکانی حداقل ۳ هزار متری برای نگهداری اسناد و امور اداری و گالری ضروری است.